Og`zaki nutq va unga qo`yiladigan talablar. Yozma nutq va unga qo’yiladigan talablar



Download 130,5 Kb.
bet3/4
Sana29.08.2021
Hajmi130,5 Kb.
#158489
1   2   3   4
Bog'liq
Og`zaki nutq va unga qo`yiladigan talablar. Yozma nutq va unga q

KELISHIK NORMALARI.

Adabiy tilimizda "kuchli" va "kuchsiz" normalar bor. Bu adabiy tilning morfologik qurilishida ham amal qiladi. "Kuchli" normalar o`zbek tilini yaxshi bilgan kishilar tomonidan deyarli buzilmaydi. Unga amal qilish juda qat`iy hisoblanadi. Ikkinchi xil normalar tezda tashqi ta`sirga uchraydi, yomon o`zlashtiriladi; nutqda tez - tez buziladi. "Kuchli" normalar adabiy tilda so`zlovchi shaxslar tomonidan hamma vaqt albatta amalga oshiriladi. "Kuchsiz" normalar go`yo mazmuniga uncha ta`sir etmagandek tuyuladi. Shuning uchun og`zaki so`zlashuvda bu normalarga kam e`tibor beriladi. O`rta maktabda yozma adabiy tilni yaxshi o`rganib olmagan yoki mahalliy shevalarning kuchli ta`sirida bo`lgan shaxslarning yozma nutqida ham normani buzish uchrab turadi. "Kuchsiz" morfologik normalarga misol tariqasida ba`zi bir (qaratkich, o`rin —payt va boshqa) kelishiklarning buzilishini ko`rsatish mumkin.

Turli sabablarga ko`ra kelishik shakllarini almashtirib ishlatish deyarli hamma hollarda hozirgi zamon o`zbek tili normalarini buzish hisoblanadi. Kelishik qo`shimchalarini biz so`zlarning lug`aviy ma`nolari talablariga ko`ra ishlatamiz. So`zning lug`aviy ma`nosi talab qilmagan holda zo`rma - zo`raki qo`llangan kelishik shakli adabiy normadan tashqari hisoblanadi.

Birlarni bee`tiqod,

Birlarni riyo ko`rdim.

Bir qarashda bu baytda hamma narsa o`z joyidadek ko`rinadi. Ammo riyo"so`zining lug`aviy ma`nosiga e`tibor berilsa, bunda (keyingi misrada) tushum kelishigi o`rinsiz ishlatilganligi ravshan bo`ladi: odamning o`zi butunicha riyo bo`lishi mumkin emas, balki unda riyo. Shunga ko`ra riyo so`zidan oldin kelgan so`z o`rin - payt kelishigida bo`lishi kerak. Adabiy norma shuni talab etadi. Yoki "Birlarni" so`z shaklining talablariga ko`ra, riyo oti o`rnida "riyoli" yasama sifati bo`lishi kerak.



5. Nutq madaniyati va tilning adabiy me`yori (normasi) o`rtasida uzviy aloqa mavjud. Nutq madaniyati tilning adabiy me`yoriga asoslanadi. Demak, nutq madaniyati haqida gapirishdan oldin adabiy me`yori haqida fikr yuritish lozim bo`ladi.

6. Adabiy me`yor ma`lum bir tilning muayyan bir davrida umumxalq tomonidan e`tirof etilgan va badiiy til ustalari, tilshunoslik mutaxassislari tomonidan belgilangan til me`yorlari sistemasidir.

Adabiy me`yor sistema ekan, demak, u ham ma`lum ichki tuzilishga ega bo`ladi. Uning ichki tuzilishi quyidagilardan iborat:

a) Fonetik me`yor:

b) Orfograo’ik me`yor:

v) Leksik me`yor:

g) Morfologik me`yor:

d) Sintaktik me`yor.

Normativlik xususiyati adabiy tilning markaziy va eng muhim belgisidir. Normativlik adabiy tilning o`ziga xos mohiyatidan iborat bo`lib, adabiy tilning ko`p vazio’alilik, umumxalqiylik, umummajburiylik xususiyatlari mana shu belgisiz amalga oshmaydi. Chinakam ma`noda normativlikka erishgan, adabiy normalari mana shu asosda shakllangan tilgina o`zining umumiylik doirasidagi kommunikativ vazifalarni to`liq amalga oshira oladi. Shu tufayli ham milliy adabiy tilda uning okzaki va yozma shaklida norma (me`yor) tushunchasi belgilovchi xususiyat hisoblanadi.

Norma termini tilshunoslikda ko`pincha ikki ma`noda tushuniladi: birinchidan, tildagi umum tomonidan qabul qilingan va mustahkamlangan ikkinchidan, norma deb grammatikalarda lug`atlarda, qo`llanmalarda tavsiya qnlingan yetakchi yozuvchi yoki shoirlar asarlaridan keltirilgan nufuzli faktlar bilan isbot qilingap va mustahkamlangan qoida tushuniladi.

Normativlik, ya`ni me`yoriylik adabiy tilning yashash shartlaridan biridir. Adabiy tilda mavjud bo`lgan tovushlar, so`zlar, so`z birikmalari, turli qo`shimchalar, sintaktik qurilma nutq jarayonida ma`lum qonun-qoidalarga aytaylik kelishilgan ko`pchilik tomonidan ma`qullangan norma deb tan olingai ko`rsatmalarga bo`ysungan holda amal qiladi. Mana shu qonun - qoidalarning buzilishi yoki ulardan chetlashish tilda normaning buzilishi, unga amal qilmaslik deb baholanadi. Demak, adabiy til muaayyan konkret normativ vositalar, imkoniyatlar ularni qo`llash bilan bog`liq, qonun-qoidalar ko`rsatmalar yng`indisidan iboratdir O`zbek adabiy tili normalari ilmiy asoslarda tubandagicha tasnif etiladi:

1.Leksik-semantik normalar-leksik (so`z-qo`llash) normalari.

2.Talaffuz (orfoepik) normalar.

3. Aktsenologik (so`z va formalarda urg`uning to`g`riligi) normalari.

4. Fonetik normalar.

5. Grammatik (moro’ologik va sintaktik normalar).

6. So`z yasalishi normalari.


7. Imloviy normalar.

8. Yozuv (grafik) normalari.

9. Punktuatsion normalar.

10. Uslubiy normalar.

Norma tilning ijtimoiy vazifa bajarilishining asosiy sharti bo`lib, unga amal qilish shu tilda so`zlashuvchi va yozuvchilar uchun majburiydir. O`zbek tilining qanchalik normaga keltirilganligi va unga qanchalik amal qilinishi umummilliy o`zbek madaniyatining taraqqiyot darajasini belgilovchi omillardan biridir.

Adabiy normaning yuqorida keltirilgan turlari va ular orasidagi munosabatlarni o`zbek adabiy tiliga tadbiqan jadvalda tubandagicha ko`rsatish mumkin:





Download 130,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish