O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Fotometriyatahlillaridagixatoliklarmanbai.

Ba’zixollardatekshiriluvchimoddaeritmalaridissotsiyalanadi, polimerlanadi, erituvchilaryokieritmatarkibidagimoddalarbilano‘zarokimyoviyta’sirlanadi. Natijadaeritmaninuryutishio‘zgaradi. Bundayxolatayniqsakonsentr- langaneritmalardako‘proqsodirbo‘ladi. Bujarayonlarsodirbo‘lgandaeritmanioptikzichligikonsentratsiyasigabog‘liqbo‘lmaganxoldao‘zgaradi, ya’ninuryutishqonunibuziladi. Nuryutishnikonsentratsiyasigabog‘liqlikgrafigito‘g‘richiziqasosidabo‘lgandafotometriyaqonunisaqlanadi. SHunitakidlabo‘tishlozimkifotometriyaqonunimoddakonsentratsiyasinima’lumchegarasida, rNmuhitda, reaktivlarnima’lummiqdorida, ma’lumxaroratdavama’lumbirvaqtdasaqlanadi. Busharoitlardanbirorbiribuzilsa, uma’lumxatoliklargaolibkeladi. Ayrimbirikmalarxavokislorodita’siridaoksidlanishi,nurta’siridaparchalanishi, koogulyasiyavaboshqasabablarta’siridao‘zgarishimumkin. Bundaysharoitlardayangitayyorlanganeritmalartarkibigastablizatorlarqo‘shib, ximoyakolloidlari (jelatina, kraxmal) ishlatiladi.

Ko‘pchilikxolatlardafotometriyagarangliyotmoddalaryokiularnireaktivbilanxosilqilganranglibirikmalariranglieritmaolishgaxalaqitberadi. Bundayxolatlardaniqoblashusullariqo‘llaniladi (oksidlash, kompleksbirikmalarxosilqilish, ekstraksiyalabajratish.Ba’zantekshiriluvchimoddanianiqlashxalaqitberuvchimoddanuryutmaydiganto‘lqinuzunligidaolibboriladi.
Yuqorida aytibo‘tilgandekxatoliknikamaytirishmaqsadidasolishtirish, qo‘shimchaqo‘shish, differensiallashusullardanxamfoydalaniladi.
Agaraniqlanuvchimoddaranglibo‘lsa, lekinkolorimetrlanuvchimoddabilanbirikmahosilqilmasi, uxoldaoptikzichlikbundayreaktivqo‘shishdanoldinvareaktivqo‘shgandankeyinaniqlaniladi.
Uningsoddaligi, universalligivatezbajarilishitufayli, nuryutishyordamidaasosiykomponentlarniaralashmadanayniqsa (mikroprimesslarni) kammiqdorliqo‘shimchamoddalarni (10^-6 % gacha) aniqlashdakengqo‘llaniladi. Misolsifatidapo‘lat, rangliqotishmalar, qorametallar, lyumoforlaryarimo‘tkazgichmateriallvaturlieritmalarsuvtarkibinianiqlashlarnishuusuldabajarilishiniko‘rsatishmumkin.
Fotometrikusulniqo‘llashdaranglieritmalarnitanlashmurakkabtarkibgaegabo‘lgandorishaklitarkibidagibirorbirmoddanianiqlashgaerishiladi. Masalan: fenolgipoxloridyordamidaolibboriladiganreaksiyaasosidakodeinnimurakkabtarkibliaralashmadananiqlashmumkin. Bundakodeinnianiqlanishida 20 tagayaqinmoddalarnixalaqitbermasligikuzatilinadi.
Paratsetamolnimiqdoriytahlilinifotokolorimetrikusuldaolibborishdatarkibidaanalgin, kofeinvasalitsilattuzlaribo‘lgantaqdirda, paratsetomolniavvalgidrolizgauchratib, so‘ngragidrolizmahsulotigadiazotirovkareaktivdanqo‘shishyordamidaazobo‘yoqhosilqilibmiqdorianiqlanadi.
Fenatsetinnidorishakllaritarkibidan (atsetilsalitsilkislotasivakodein) xromatkislotasivaammoniysitratishtirokidahosilbo‘lganranglieritmanifotokolorimetrikusuldaaniqlashniamalgaoshiriladi.
Spektrofotometrikusuldamoddalarnimiqdoriytahliliniolibborishdamurakkabtarkibdagiayrimkomponentlarnianiqlashdabirxilnuryutishto‘lqinuzunligidaoptikko‘rsatkichinianiqlashmumkin.
Spektrofotometrikusuldaikkitavaundanortiqtarkibdagimoddalarninuryutishxususiyatigaasoslanibquyidagichaolibboriladi.

1. 
   Dorishaklitarkibidaikkitamoddadantashkiltopgan, uningbittasiUBnurinima’lumto‘lqinuzunligidayutsa, tarkibidagiikkinchimoddaUBnuriniyutmasa, uxoldaspektrofotometrikusulnixuddibirkomponentlimoddalarnianiqlanishidekqo‘llashnitalabetiladi.
   
2. 
   Agardaikkikomponentlidorishaklitarkibidagimoddalarharxilnuryutishto‘lqinuzunliklarigaegabo‘lsa, uxolatdamoddalarniajratmasdano‘zigato‘g‘rikeladiganyuqorinuryutishto‘lqinuzunligidatahliliolibboriladi.
   

Spektrofotometrikusuldamiqdoriytahliliniolibborish:

V - suyultirilganxajmi

a - aniqtortma

D₀, D₁ – standartvaaniqlanuvchieritmalarningoptikko‘rsatkichi

C₀– standarteritmaningkonsent-si
Tabletkatarkibidagimoddanigrammmiqdori (x).

D₁. C_o. Vqq – tabletkaningo‘rtachaog‘irligi,

X_gr = ------------------gramm.
D_o .
Spektrofotometrikaniqlashningmetrologikkattaliklari.
Hisoblashlarnatijasidamolyaryutishkoeffitsentining 10⁵ (amalda 10³ - 10⁴), bo‘lishioptikko‘rsatkichningminimalqiymati 10^-2vao‘tkazishqatlaminingqalinligiko‘pchilikanalitiko‘lchashlaruchun 1smbo‘lishianiqlangan. SHundankelibchiqilsa, spektrofotometriko‘lchashlarningsezuvchanligi 10^-7M (ko‘pchilikxollarda 10^-4 – 10^-6M) bo‘ladi.
Fotometrikaniqlashlardakuzatiladigantasodifiyxatolareritmatayyorlashaniqlanadiganmoddaniyutadiganko‘rinishgaaylantirish, begonamoddalarta’siri, boshqalarasosidayuzagakeladi. Bungakyuvetavaetaloneritmatanlashxatolarihamkiradi. Nurmanbasigaberilayotgankuchlanishningo‘zgaribturishi, hamnurgata’sirqilmayqolmaydi. Bularninghammasianiqlanishningqaytatakrorlanuvchaligigakattata’sirko‘rsatadi. Tajribalarningko‘rsatkichigaDvaTnio‘lchashxatolarihamsezilarlidir. SHuninguchunhamoptikko‘rsatkichnio‘lchashxatosi, uningminimalqiymatiikkilanganidankattabo‘lmasligikerak.