O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

b) Elementarxususiyatigaasosansinflanishiqo‘zg‘almasfazasuyuqlikbo‘lsa, uholdaelementarxususiyatiuningerituvchidaeriganligidir. Buxolatdatekshiriluvchidorimoddasiqo‘zg‘almassuyuqfazadaerib, so‘ngraqo‘zg‘almasvaqo‘zg‘aluvchifazalarorasidataqsimlanadi. Dorimoddasinibundayajratilishitaqsimlanishxromatografiyasigata’luqlidir.
v) Fazalarnio‘zaroharakatigaasoslanganGXturiuchtausuldaniborat:
1. Elyuent. 2. Frontal. 3. Siqibchiqarish.
1. Elyuent (proyavitel) xromatografiyasi - uslubidatekshiriluvchiaralashmakomponentlarikolonkadano‘ziningsorbsiyalanishigaasoslanibalohidabir-biridanajralganmoddazonalarioraliqlaridatozaelyuentchiqadi. Ajralishdavomidabirinchibo‘lib, kolonkadankamadsorbsiyalanishxususiyatigaega (yokikamerishkoeffitsentigaega) bo‘lganaralashmatarkibi, tozaqo‘zg‘aluvchigazhamdakolonkadanchiqishiganisbatankuchliadsorbsiyalanuvchitarkibvayanatozagazoqimiajraladi.
BuusulGSXdako‘pishlatiladi, chunkitahlilningoptimalsharoitidaamaliytekshiriluvchiaralashmakomponentlarito‘liqajraladi. Buniushlanishvaqtibilanbelgilanib, miqdoriytarkibiesaxromatogrammadagicho‘qqigaasoslanib, aniqlanadi. Ajralishnitashqarikolonkadanchiqayotganalohidamoddalarniharxilkimyoviyvafizik-kimyoviyusullarbilanhamaniqlashvabaholashmumkin.
Elyuantxromatografiyausulidasorbentbilanto‘lg‘izilgankolonkaorqali (E) gazyuborishnatijasidaavvalkolonkadatozagaz, so‘ngradorimoddalarningsorbentorasidataqsimlanishxususiyatigaasoslanibajralishisodirbo‘ladi. Masalan: AvaVmoddalarkolonkadagisorbentustigashimiladi (rasm 1).

1-rasm. Elyuantxromatografiya

So‘ngragazningharakatinatijasidasorbentbilanyaxshiadsorbsiyalanuvchiVmoddasorbenttarkibidansekinharakatlanadi, kamsorbsiyalanuvchiAmoddatezharakatqilibbirbiridanajraladi.

2-rasmda O-moddanikolonkagayuborilganvaqti; O^1 - so‘rilmayqolgangazmiqdori; OO^1 - oralig‘ikolonkaningbirqismidagigazningso‘rilmaganmiqdori (Vo); ANV-moddaningxromatografikpiki; GH – pikningbalandligi A^1B^1 – pikningasosikengligi (μ) EF – oralig‘ipikningo‘rtachakengligiyarminio‘lchami (1/2μ)

Elyuentxromatografiyausuliyordamidadorimoddalarinibir-biridanajratibolishdakengfoydalaniladi. SHungaqaramaybuusulnikamchiligigazningko‘pmiqdoridakolonkagatushishinatijadayuvilishasosidamoddakonsentratsiyasiniyo‘qolishikuzatiladi. Lekinbukamchiliknisezgirligiyuqoriasboblaryordamidabartarafetishmumkin.
2. Frontalusul.Bajarilishibo‘yichafrontalusulioddiyroq. Buusularalashmadagimoddalarniajratishnitahlildavomidaharoratniboshqaribyokima’lumbirdasturasosidasorbentharoratinio‘zgartiribhambajarsabo‘ladi. Haroratnidasturlashtahlilimkoniyatlarinioshirishbilanbirqatorkomponentlararalashmasinito‘liqajralishinita’minlaydi. Frontalusulyordamidadorimoddasinikolonkaorqalio‘tkazilgandaundaqo‘zg‘aluvchifazasifatidasorbentbilanso‘rilmaydiganerituvchiyordamidasiqibchiqarishjarayonidafoydalaniladi. Buusulkamishlatiladi.
3. Siqibchiqarishusuli –aralashmadagimoddalarsorbentqatlamibo‘ylabo‘zlariningyutilishxususiyatiortishihisobgaqo‘zg‘aluvchifazadabir-birigayopishganzonalarko‘rinishidamoddaniabsorbsionmoyilligiortishigabog‘liqtartibdaharakatqiladi. Qo‘zg‘aluvchifazasifatidatanlanadigantarkibmoddaerigansuyuqlikdanolingansorbentdagiaralashmaningboshqakomponentlariganisbatanyuqoridarajadayutilishikerak.