O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

3. 

0 ‘quvchilarning  o'zlashtirishini  baholash  mezonlari. 

H a r  

q an da y  b aholas h  natijalari  o ' za ro   t aqqos la nis hi,  ya’ni  o ‘l chanishi 

lozim  b o i a d i .   Ul arn i  taqqoslash  b a h o l a s h d a n   oldin  yoki  key in 

ishlab  chiqilgan  m e z o n l a r   asosida  a ma lg a  oshirilishi  m u m k i n .  

Bahol ash  mezonl ar i  o' quv  maqsadl ar iga  qav  d araj ada  erishilgan- 

likni  a nglat uvchi   k o ‘rsatkichdir.  Bu  ko ‘r sat kichl ar   s onla r  («besh», 

«to'rt»,  «uch»  va  hokazo)  so' zlar  («a’lo»,  «yaxshi»,  «qoniqarli»  va 

hokazo)  y o r da mi d a  tavsiflanishi  m u m k i n .   Bo s h qa c ha   qilib  ay- 

tadigan  bo' lsak,  bah ol as h  m ez o nl ar i   t a ’lim  ol uvchi ni ng  qaysi 

o' zlashtirish  darajasini  na mo yi sh   qilishiga  qa ra b  mos  qo' vi ladi gan 

b a h o   k o‘r sa t ki ch i ni ng   tavsifidan  iborat.

Baholash  u n i n g   m o h iy a ti d an   kelib  chiqib,  ikki  xil  shaklda 

o ‘tkazilishi  m u m k i n :   m ez on ga   as osl angan  b aholas h  va  m e ’yorga 

a sosl angan  baholash.

Me zonga   a sosl angan  b aholas h  —  b a h o l a n u v c h i n i n g   t a ’lim 

jar a yo n id a  

q o ‘lga 

kiritgan 

natijalari ni, 

bilim, 

mal aka 

va 

k o ' n i k m a l a r i n i   o l d i n d a n   belgilangan  o' quv  maqs adl ar i  asosida 

ishlab  chiqilgan  h a m m a   u c h u n  u m u m i y   va  bir  xil  mez on lar ga  

ko'ra  t aqqosl ash  va  o ' l ch a sh d an   iborat  b o i g a n   baholash  shaklidir. 

Bunda v  ba ho la sh   m e z o n l a r n i   a ni q  belgilab  beruvchi  o ‘r ganish 

maqs adl ar i  b o 'y i ch a   natijalarga  b a ho   berish  i mk on i yat i ni   yarat a-  

di.  Bu  orqali  natijalar  t o ‘g ‘r id a n  l o ‘g lri  va  xolis  b a h ol an a di ,  shu-

286

---

n i ng dek ,  k uchli   g u r u h l a r n i   kuchsiz  g u r u h l a r d a n   vaxshiroq  farq- 

lash  i m k o n i n i   beradi.  Bu  baholas h  shakli  ikki  b o s q i c h d a n   iborat 

bo'lib,  bi ri nchi   bosqichda  b a h o l a n u v c h i n i n g   erishgan  natijalari 

a n iq l a n a d i ,   i kki nc hi   b o sqic hda   esa,  natijalar  mez on l ar g a  t a q qo s -  

l anadi  va  o ‘l chanadi.

0 ‘q u v c h i l a r n i n g   o ‘zlashtirishini  hisobga  olish,  ya ’ni  aniqlash, 

yangi  ma te ri a ln i   m u s t a h k a m l a s h   vaqtida  o ‘tilgan  o ‘quv  m a t e -  

riallarini  o ‘zlashtirish,  m e h n a t   usull ari ni   egallash  va  mustaqil 

m e h n a t   t opshi riql ar ini,   grafik  ishlarini  va  uv  t opshi riql ari ni   ba- 

j ar ish l ari   h a m d a   o ' q u v c hi la rn i ng   bi limlari  t ekshiriladi  va  unga 

b a h o   q o ‘yiladi.

0 ‘q u v c h i l a r n i n g   o ‘q u v - m e h n a t   faoliyatini  m u n t a z a m   tekshirib 

bor is h  va  u n ga   b a h o   q o ‘yish  u l a r n i n g   berilgan  t opshi ri ql ar ini  

o' z  vaqtida  va  p uxt a,   mustaqil  bajarishlarini  t a ’minl aydi ,  ilmiy 

- a m a l i y   bi li ml ar ni ,   m e h n a t   k o ' n i k ma l a r i   va  ma la ka la ri ni   astovdil 

e gallashga  undaydi.  Shu  bilan  birga  o' qituvchi  va  ishlab  c h i q a ­

rish  t a ’limi  o' qi tu vc hi la ri ni ng   o' qu vc hi la rda   mavjud  bo' lgan  k a m ­

c h i l ik l ar ni   aniql as h  bilan  birga  uni  t uzatish  chora lar in i  izlashga 

undaydi.

B u n d a n   t ashqar i  o ' q u v c hi la rn i ng   o' zlasht irishi ni   t ekshirish 

o ' q i t u vc h i l ar n i ng   faoliyatiga  b a h o  berishga  h a m   asos  bo'ladi, 

y a ’ni  u  usull ari ni   ko'rsatishi,  m e h n a t   va  h u n a r   t a ’l i m i n i n g   t a sh -  

kiliy  f ormalari ,  m e t o d l a r i d a n   h a m   ko' r sat mal i  q o ' l l a n m a l a r d a n  

s a m a r a l i   f o ydal ani sh i ga,   mu st aqil   i shl arni   t as hk il   etish,  u l a r ­

n i n g   bajar il ishi ga  r a hb a r l i k   qila  olishiga  b a h o   beri sh  i m k o n i n i  

beradi.

Bilim,  dastlabki  ko‘n i k m a l a r   sifatini  nazorat   qilish  b o' yi cha  

b a hol as h  m e z o n l a r i n i   ko‘rgazmali  q o ' l l a n m a   sifatida  tayyorlab 

us ta xo na ga   osib  qo' yish  h a m   ijobiv  natija  beradi.  Bu n d a n   t a s h q a ­

ri,  ko‘rgazmal i  q o ' l l a n m a n i n g   oxirida  i zoh  o ' r n i d a   quyi dagi lar ni  

yozib  q o ‘yish  m u m k i n :   m e h n a t   t a ’limi  va  yo ‘nalishlari,   m a k t a b  

j o yl as h ga n   iqtisodiy  h u d u d d a   keng  t ar qa lg an  s oh a la r   kasblarga 

muvofi q  t a n l a n a d i .   S h un g a  ko' ra  yo' nalish  t a n l a n g a n d a n   keyin 

j oy l ar da   m e h n a t   t a ’limi  o ‘qituvchilari  o' zlari  bahol as h  m e z o n l a ­

r ini  ishlab  chiqi shlari   zarur.

Ba ho l ash   m e z o n l a r i n i   ishlab  chiqish  b o ' y i ch a   u m u m i y   tavsi- 

yalarga  ko ‘ra,  o ' q u v c h i l a r n i n g   nazariy,  t e x ni k a   va  t exnologiyaga 

d o i r   b i li ml a ri   va  dastlabki  k o ' n i k m a l a r i   b o' y ic ha   b a ho la sh  m e ­

z o nl a r i n i   ishlab  c h iq a r i s h d a   quyi dag i la rni   hi sobga  olish  kerak:

287

---

—  texnologiyaga,  texni kaga,   iqtisodiyot  va  m e h n a t n i   h a m d a  

ishlab  chiqar ishni   tashkil  etishga  doi r  n a zar iy  bili ml arni ;

—  asosiy  t exnologik  operatsiyalar  va  texnologik  j ar a yo nl ar n i 

bil ishni;

—  asosiy  asbob  va  m o s l a m a l a r n i   (qirqish,  o ‘lchash  t ekshirish 

m o s l a ma l ar i ni ,  

priborlar, 

apparatlar, 

stanoklar, 

mas h in a la r,  

agregatlar,  u l a r n i n g   vazifasi,  ishlash  prinsiplari,  boshqari li shi,  

t a ’mi rla ni shi   va  hoka zola rni )  bilishni;

—  xavfsizlik  texnikasi  va  shaxsiy  gigiyena  qoidal ari ni   bilishni;

—  asosiy  m an b a l a r n i ,   t a ' l i m n i n g   t ex ni k  va  d idakt ik  vositala­

rini  va  u l a rd a n  foydalanishni  bilishni;

—  h a r   xil  o' quv  fanlari  ( ma t em at ik a ,  kimyo,  fizika  va  h.k.) 

bo'yi cha  tegishli  m a i u m o t l a r d a n   foydalana  olish  k o ' ni k ma s i n i ;

—  ishlab  chiqarish  m a z m u n i d a g i   mas al al ar ni   hal  qilish  (ash- 

yo l ar ni ng  zarurligini,  ul ar ni   ishlatishni  hisoblash  va  h.k.)  u c h u n  

turli  b il iml a rd a n  mustaqil  foydalanishni;

—  b u y u m l a r   tayyor lashni ng  sifatini  na zora t  qilish  k o ' n i k m a -  

sini.

Am al iy   laboratoriya  mas hg 'u lo tl ar i  b o' yi cha   b aholas h  m e -  

z onla rini   ishlab  chiqi shda  esa  quy i dagi la rda n  foydalanish  tavsiya 

etiladi:

—  navbatdagi  ishni  rejalashtirishda  must aqil li kda n,   ish  o ' r n i n i  

ratsional  tashkil  etishdan;

—  tekshirish,  sozlash,  rostlashdan;

—  mustaqil  holda  bos hqari sh,   ishlash,  qayta  tiklash,  t a nl a sh  

va  h.k.  lardan;

—  t a n l a s h n i   asoslash,  ishlash  rejimi,  b o ' y o qn i n g  rangi,  ishlash 

usullari,  texnologik  operatsiyalari  va  h o k a zol ar   n i m al a r ga   asos- 

l anib  t a n l a n g a n i n i   isbot lashdan  va  h.k.

O ' q u v c h i l a r n i n g   bilim,  k o ' n i k m a   va  mal akal ari ga   o'qituvchi 

besh  balli  t i z i m d a   b a h o   qo'yadi.  B ah o  q o ' y i s h n i n g   besh  balli  t izi ­

m in i   a ma l d a   tatbiq  etishda  so' zlar  bilan  i fodal anadi gan  «5»,  «4», 

«3»,  «2»,  «1»  ball arda  ifodalanadi.

K o' p i n ch a   o' qi tuvchi lar  o ' q u v c h il a rn i ng   inti zomi ga  oid  bi rorta 

kamchi li gi   ( kechikib  kelishi,  m as hg ' ul ot la rg a   kelmay  qolishi,  dars 

vaqtida  gaplashib  o' tirishi  va  hokazolar)  u c h un   ba h on i   k a ma y ti - 

rish  kabi  xatoga  vo'l  qo'yadilar.  Bu  o ' r i n d a   o'qituvchi  tarbivaviy 

ta'sir  k o' rsa tis hni ng  b os hqa   vositalaridan  loydalanishi  lozim.

B a ho   mez onl ar i  quyi dagi cha  tavsiflanadi:

28S

---

«A’lo»  (5  ball)  o Lquv  mat er ia li ni   b u t u n   tafsilotlari  bilan  b i­

lish  va  t u sh u n i s h ,   ma te ri a lni   izchil,  m a n t i q a n   b o g' l an ga n   hol da 

ha tos iz   bayon  etish,  h i s o b- k it ob   va  grafi ka  ishlarini  n a m u n a l i  

bajarish,  m e h n a t   t opsh i ri ql ar in i   must aqil ,  dadil  va  to'g'ri  tat- 

biq  etish,  m e h n a t   usullarini  to'g'ri  bajarish  ( m e h n a t   t a ’limi  das-  

t u r i n i n g   talablari  doirasida),  t exni kaviy  t alablar  doirasida  sifat 

k o ‘rsatkichlariga  rioya  qilish,  ishni  vaqt  no r ma si   doi rasida  b aja­

rish  «5»  ball  bilan  bah o la na di.

«Yaxshi»  (4  ball)  b a h o   b u t u n   o ‘quv  mat er ia ll ar ini   bilishi  va 

t u sh un i s hi ,   uni  og'zaki  va  y o z ma   ravishda  to'g'ri  bayon  etishi, 

h i s o b -k i to b   va  grafika  i shlarini  to'g'ri  va  p uxt a  bajarishi,  o l i n ­

gan  bi l i m l a r da n   o ‘q u v - m e h n a t   t opsh i ri ql ar ini ,  berilgan  ishni 

b elgilangan  vaqt  m e ’yoriga  muvofiq  vaqtida  bajarilganligi  u c h u n  

qo'yiladi.

«Qoniqarli»  (3  ball)  b a h o   dastur idagi   asosiy  mat eri alni   b u n d a n  

kevingi  o'quv,  m e h n a t   vazifalarini  bajarishga  i mk o n   be ra di gan 

h a j m d a   bilishi  va  t us hu n is h i,   o' quv  mat eri al ini   b i r m u n c h a   xato 

va  k a m c h i l i k l a r   bilan,  o' q i tu v c h in in g   o zg in a  yor dami   orqali  s od - 

da  qilib  bayon  etishi,  m e h n a t n i   t as hki l  eti shda  biroz  k a m c h i l i k  

bo' lgan  h ol da   belgi langan  vaqt  n o r m a s i n i   75%  bajargani  u c h u n  

qo'yiladi.

«Yomon»  (2  bal l )  b a h o   d a s t u r   m a t e r i a l n i n g   k o lp  q i s m i n i   y a x ­

shi   t u s h u n m a s l i k ,   u n i   q o ' p o l   x a t o l a r   b i l an   b a y o n   qilish,   h i s o b -  

k i t o b   va  g r a f i k a   i s hl a r i n i   yetarli  d a r a j a d a   b a j a r m a s l i k ,   o l i n g a n  

b i l i m l a r n i   x a t o l a r g a   y o ‘1  q o ' v i b   t a t b i q   e t is h,   m e h n a t   o p e r a t s i -  

y a l a r i n i   k o ' p   x a t o l a r   b i la n   ba j ar ish ,   m e h n a t d a   b e l g i l a n g a n   sifat 

k o ' r s a t k i c h l a r i n i   t a ’m i n l a y   o l m a s l i k l a r i   u c h u n   qo' yi l ad i .

«Juda  yomon»  (1  ball)  b u t u n   d a s t u r   mat er ia li ni   b ilmas lik  va 

t u s h u n m a s l i k ,   o't il gan  mat eri alni   bayon  qilib  bera  olmaslik,   o l i n ­

gan  b i l i ml a rd a n  a m a l d a   foydalana  bilmaslik,   m e hn a t   usull ari ni  

q o i l a y  olmaslik,  b r ak ka   yo‘1  qo' yganligi  u c h un   «1»  b a ho   qo'yiladi.

B a h ol a rn i ng   tarbiyaviy  rolini  os hi ri sh   masalasi  diqqatga  s azo -  

vordir.  Shu  m un os ab a t  bilan  usta,  o ' q i tuvchi lar  qo' ygan  b a h o la r in i  

i zohl ab  berishi  m u h im d i r .   Bu  hoi  o'quvchil arga  o' z  bili ml ari dagi  

k a mc hi li kl ar in i ,   a mal iy  ishlaridagi  n u q s o nl ar n i  bilib  olishlariga 

y o r d a m   beradi.  B ah o l ar ni   m u n t a z a m   izohl ab  borish,  u l a r n i n g  

t a ’limiy  rolini  oshiradi.

Da r s  j ar a yo ni da   o' quvchil arni   bilim,   mal ak a   va  k o ' n i k m a l a r i n i  

o'qituvchi  t o m o n i d a n   to'g'ri  ba ho l as h  ko' p  m u a m m o l a r n i   ye-

289

---

chishga,  t a ’l im-t arbi ya ni   yo'lga  q o ‘yishga  y or daml as ha di .  B i l i m ­

larni  va  m e h n a t   ko‘n i k m a l a r i n i   tekshirish  va  ularga  b a h o   q o ‘yish 

m e h n a t   t a ’l i m i n i n g   h a m m a   bosqichl ari da  o ‘tilgan  m a t e ri a ln i  

m u s t a h k a m l a s h   vaqtida  m e h n a t   usull ari ni   eslash  va  mustaqil  t op-  

s hiriqlarni  bajarishda  grafika  ishlarini  va  uyga  berilgan  vazifala- 

rini  ado  etishda  ama lga   o s h i r i l a d i .  0 ‘qi tuvchilarni  o ‘quv  m e h n a t  

faoliyatlarini  m u n t a z a m   t eks hi ri b  borish  va  b a h o   qo'yish  ularga 

beri ladi gan  topshi riql ar ni   o ‘z  vaqtida  bajarishlarini  ta' mi nlaydi.  

M e hn at   texnikaviy  bi li ml ar ni ,   m e h n a t   k o‘n i k m a l a r i n i   va  m a s a -  

lalarini  astoydil  eslashga  undaydi.  Ba ho l ash da   b a h o n i n g   obvek- 

tivligi  o ‘quv  tarbiyaviy  ishda  m u h i m   rol  o'ynaydi.  Sh un i ng de k , 

m e h n a t   o ‘qituvchilari  va  ustalari  u c h u n   o ' q u v c hi la rn i ng   o' quv 

m e hn a t   faoliyati  vaqtida  q o' yi ladi gan  talablarga  rioya  qilish  h a m  

a n c h a   m u h i m d i r .   Bu n da y  talablarga  quvi dagi lar kiradi:  o' quv  m a -  

terialini  m e h n a t   va  h u n a r   t a ’limi  d a s tu r id a   belgilangan  ha jmd a 

bilish,  o l in ga n  b il iml ar   va  m e h n a t   k o ' n i k m a l a r i n i   chuqurligi 

va  anglanganli gi ,  j av ob l ar ni n g  va  ko ‘rsatilayotgan  u s ul la rn i ng  

to'g'riligi,  o'r gani lgan  ma te ri a ln i   tahlil  qilish  va  u m u m l a s h t i r a  

bilish,  o ' rgani lgan  va  e ga ll angan  b i li m l a r d a n   a ma li y  faoliyatda 

foydalana  olish.  Ishdagi  must aqil li k  va  ol in ga n  b i li ml arn i  a ma l d a  

q o i l a n i l i s h i ,   ish j o 'y in i  to'g'ri  t ashkil  etish  h a m d a   t ayyorlanayot- 

gan  b u yu m l a r g a   ni sb a ta n  qo' yi la di gan  texnikaviy  talablarga  rioya 

qilish,  belgilangan  vaqt  n o r m a s i n i   bajarish  va  xavfsizlik  texnikasi 

qoidalariga  a ma l  qilish  va  hokazolar.

A n a   shu  talablar  asosida  quyidagi  b a h o   mez onl ar i  belgilab 

chiqilgan.  O' qu vc hi la r bilimi,  k o ' n i k m a   va  ma la ka la ri ni  t ekshirish 

jarayoni  d idakt ik  m a s a l al a rn i   hal  qilishga,  ya ’ni  bilim,  k o ' n i k m a  

va  m al a ka la r   sifatini  a niql as hga   yo'naltirilgan.  Bilim,  k o ' n i k m a  

va  m a l a k a l a r n i n g   sifati  eng  avval  u l ar n in g  puxtaligi  va  ongliligi 

bilan  tavsiflanadi.  Bilim,  k o ' n i k m a   va  m a l a k a l a r n i n g   puxtaligiga 

ishonch  hosil  qilish  u c hun   ularni  faqat  o' zlashtirilayotgan  p a yt da  

emas,   balki  o ' q u v c hi la rn i ng   keyingi  faoliyatlarida  h a m   tekshirish 

kerak.  Sh un d ay   qilib,  b u t u n   t a ’lim  d a vo mi da   o' quvchil arni   tizimli 

va  rejali  ravishda  na zo ra t  qilish  kerak.