O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. 

A sb ob-usk u nalarn i 

ishga 

sozlash , 

xom ashyo, 

nam una, 

ko'rgazm ali  qurollar  va  te x n ik   vositalarn i  tayyorlash . 

O 'quv

239

---

u sta x o n a larid a   m a s h g 'u lo tla rn i  yaxshi  tashkil  etish, 

u larn i 

o 'tk a z is h n in g  to ‘g ‘ri  m e to d ik a s in i  q o ‘llash, 

0‘quvchilar to m o n id a n  

texnikaviy  bilim lar,  m e h n a t   m ala k ala ri  va  ko‘n ik m a la r i  muvaf- 

faqiyatli  o ‘zlashtirilishi  u c h u n   o 'quv  u s ta x o n a la rn in g  jih o z la n is h i 

t e x n ik a n in g   hozirgi  darajasiga,  y u k sa k   m e h n a t   m ad a n iy atig a   m u - 

vofiq  kelishi  va  u larda  m e h n a t  t a ’lim i  d a s tu r in i n g   b a rc h a   m av z u - 

larini  o ‘rganish  u c h u n   s h a rt-s h a ro itla r  varatilgan  bo'lishi  lozim.

M e h n a t 

t a i i m i n i n g  

asosiy 

darslari 

n a z ariy  

va 

a m a liy  

m a s h g ‘u lo tla rd a n   iborat.  0 ‘qu v ch ilar  m e h n a t   t a ’lim in i n g   n a z ariy  

asoslarini  o ‘zla shtirish lari  u c h u n   t a x m i n a n   20%  o ‘quv  vaqtini 

sarflashga  rejalanadi.  U yda  va  m e h n a t   k u tubxonasid a  m ustaqil 

ravishda  h a r  bir  m a v z u n in g   nazariy   asoslarini  o ‘zlash tirish lari 

lozim.  Bu  h o latn i  ilm iy  j ih a td a n   a n iq la sh d a   m eh n a t  t a ’limi 

o'qituvchisi  u c h u n   m a k ta b   k u tubxonasi  va  tegishli  z a m o n a v iy  

texnik-texnologik,  u m u m i y   ta 'lim   fanlariga,  fan -tex n ik a g a   oid 

ju r n a l la r   va  bosh q a  m a n b a la r   ro'v xati,  internet  va  q o i d a   ta y ­

yorlangan  m odellar,  m osla m a lar,  d id a k tik   m ateriallar,  axborot- 

n om alar,  o ‘q uv chilarga  m o 'ljallang an   kichik  to 'p la m la r   q o ‘s h im -  

cha  m a n b a   bo'lib  x izm a t  qiladi.

O 'q itu vch i  u s ta x o n a la rd a   m avjud  b o ‘lgan  stanoklar,  a s b o b - 

usku n alar,  dastgo h lar,  m o sla m a la r n i  t a ’m irlab,  am aliy  va  la b o r a ­

toriya  darslariga  tayyorlab  q o ‘yishi,  a m a liy   ish  obyektlari  u c h u n  

xom ash y o lar  to'p la sh i,  eskizlar,  c h iz m a la r,  texnologik  xaritalar 

ishlab  chiq ishi  lozim.

O 'q u v c h ila r  tay y orlag an   b u y u m la r n i,  ishlarni  y a k u n la g a n   h o -  

latini  n a z o ra t  etishga  qaratilg an   savollar,  testlar,  n a m u n a l a r n i  

ishlab  c hiqish  d arsga  tayyorgarlikni  tash k il  etadi.

S o iig g i  yillarda  m e h n a t  t a ’lim i  jih o z la ri  ro'yxati  t a i i m n i n g  

yangi  vositalari  hisobiga  sezilarli  kengaydi  va  hozirgi  k u n d a   400 

n o m d a n   iborat.  Bular  220  tacha  h a r  xil  turdagi  asboblar,  m o s la ­

m alar,  stan ok lar,  16  xil  priborlar,  30 x ild a n   ortiq  m o d e lla r  va  u la r ­

ning  q ism lari,  14  xil  t o ‘p lam d a g i  jad v a lla r  va  plakatlar,  120  d a n  

ortiq  e k ra n   vositalari  va  q o i l a n m a l a r i d a n   iborat.  B u n in g   h a m ­

masi  m e h n a t  t a i i m i n i n g   politex n ik   yo‘n a lish in i  k u c h a y tirish , 

o'quvchilarga  tex nik a,  texnologiya,  iqtisodiyot  va  hozirgi  z a m o n  

ishlab  c h iq a r is h in in g   tashk iliy   asoslarini  c h u q u rr o q   va  t o i i q r o q  

o c h ib   berish,  u lard a   h a r  turli  m ateriallarga  m ex a n ik   ishlov  be- 

ris h n in g   dastlabki  k o 'n i k m a l a r in i   e rta ro q   s h a k lla n tirish   z a ru r a -  

tid a n   kelib  c h iq q a n .

240

---

P ed a g o g ik   n u qtay i  n a z a r d a n   o 'q u v -m o d d iy   t a ’m in o t  o'qu v- 

tarbiya j a r a y o n i  s a m a ra d o rlig in i  va  sifatini  o sh irish g a ,  t a ’lim n in g  

p o lite x n ik   va  kasbga  y o 'n a ltiru v c h i  jih a tla rin i  to 'liq   a m a lg a   o sh i- 

rilishin i  t a ’m in la s h g a   z a m i n   y aratishi  kerak.  O 'q u v c h ila rg a   t a ’lim  

vositalari  orqali  b e rila d ig a n   ax b o ro t  ilm iy j i h a t d a n   to 'g 'ri  bo'lishi, 

o 'q u v c h il a r n i n g   tayyorgarlik  d ara jasin i  o sh irish g a   im k o n   berishi 

lozim .

Iqtisodiy  j i h a t d a n   o 'q u v - m o d d iy   b aza  m a q s a d la r in i  m e h n a t 

o 'q u v -ta rb iy a   ja ra y o n i  sifatiga  z a ra r   yetm ay dig an  h olda  a m a lg a  

o s h irish   im k o n i n i   b era d ig an   o 'q u v   jih o z la r id a n   to 'liq   foydala- 

nish ga  q a ra tilg a n   b o 'lishi  zarur.

O 'q u v   k o 'rg a z m a la ri  va  o 'qu v  jih o z la ri  tark ibid a,  o d a td a   k a m -  

yob  va  q i m m a t b a h o   m a te ria lla r   b o 'lm aslig i,  u la r n i  tayyorlash 

asossiz  ravishda  o r tiq c h a   xarajatlar  talab   qilm asligi  va  o m m a v iy  

ravishda  m a k ta b la r   sotib  olish  im k o n ig a   ega  bo'lishi  kerak.  Iqti­

sod  nu qtayi  n a z a r d a n   o 'q u v  jih o z la ri  ustida  o 'q itu v c h ila r  va  o'quv 

ustalari  ishlash lari  lozim .

U m u m iy   t a ’lim   m ak ta b la ri  sh a ro itid a   o 'q u v c h ila rn in g   m e h n a t  

va  k a s b -h u n a r g a   yo 'naltirish   sifatini  yaxshilash  h a m d a   t a k o m i l ­

lashtirish  u c h u n   o 'qu v   u sta x o n a lari  va  lab orato riy alarida  h a r   bir 

kiritilgan  kasb  va  ix tiso slik la rn in g   a s b o b -u s k u n a la r in i,  m o s la m a -  

larini  ishga  sozlash,  t a ’m irlash   h a m d a   q a y ta   ta y y o rlash n i  tash k il 

etish  va  u la r n in g   m e to d ik a s in i  hal  qilish  a h a m iy a tg a   ega.  C h u n k i , 

o 'q u v c h ila rg a   xuddi  a n a   s h u la r  orqali  te x n ik -te x n o lo g ik   o p e ra tsi- 

yalarni  bajarish  asosiy  faoliyatlariga  y o'n altirilgan.  S h u n in g d e k , 

m e h n a t   t a ’l im in i n g   h a r   bir y o 'n a lish i  b o 'y ic h a   a s b o b - u s k u n a la r n i  

ishga  sozlash  u c h u n   o 'q u v c h ila r  eng  avvalo  q o'llay dig an  a s b o b - 

u s k u n a la r in i n g   tu z ilis h in i  m u k a m m a l   o 'rg a n is h la ri  zarur.

A s b o b - u s k u n a l a r n i   ishlatish  va  u la rn i  q o 'llashga  so z la s h n i  as- 

b o b - u s k u n a l a r   va  m o s la m a la r   y u z a s id a n   bajariladi:

1)  tu rla ri,  tu z ilis h la ri,  x u susiy a tla rini  o 'rg a n ib   m avjud  k a m ­

c h ilik la rn i  b a r t a r a f  etish  va  ishga  sozlash;

2)  q o 'lla n ish la ri,  q o 'lla n ish   u sullari  va  texnologiyasini  o 'r g a ­

nib,  m avjud  k a m c h ilik la r n i  b a r t a r a f  etish  va  ishga  sozlash;

3)  tayyorlash  texnologiyasi  s ta n d a r tla r i,  sifat  be lgilarini  o 'r g a ­

nib,  m avjud  k a m c h ilik la r n i  b a r t a r a f   etish  va  sta n o k   m a s h i n a d a  

qo'llash;

4)  tay y o rlash da  q o 'lla n ila d ig a n   usullar,  operatsiyalar,  a sb o b - 

u sk u n a la r,  m o sla m a lar,  s ta n o k la rn i  o 'rg anib,  m avjud  k a m c h i-

241

---

lik larn i  b a r t a r a f   etib  m o slashtirish;  ish c h i-m u ta x a ssislarn i  qayta 

tayyorlash,  m ala ka   o shirish;

5) 

tayyorlashda  ish latiladig an   m a te ria lla rn in g   texnologiyasi  va 

sifatlarini  yaxshilash.

M e h n a t  t a ’l im in i n g   nazariy  h a m d a   am aliy  m a s h g ‘ulotlarida 

o 'q u v e h ila rn i  q o 'lla n ila d ig a n   xom ashyolar  va  n a m u n a l a r   bilan 

tan is h tiris h   h a m d a   foydalaniladig an   m eto d ik a s in i  yoritish  o'ziga 

xos  o 'r in   egallagan.  M e h n a t  t a ’lim i  y o 'n a lish la ri  b o 'y ic h a   joriy 

etilayotgan  tashkiliy,  m eto d ik   va  boshqa  m asa la la r  qatorid a 

m o d d iy -te x n ik   baza,  ayniqsa  x o m ash y o  h a m d a   n a m u n a l a r   bilan 

t a ’m in l a s h   eng  m u r a k k a b   va  d olzarb   m u a m m o d ir .  O 'q u v c h ila r 

buni  in o b atga  olishlari  bilan  birga  m avjud  im k o n iy a tla rd a n   xabar- 

d o r   bo 'lishi  m aqsad ga  muvofiqdir.

Y o g 'o ch ga  ishlov  b e rish d a   a m a liy   ta s h k ilo t  h a m d a   y o g 'o c h - 

sozlik  k o r x o n a la rid a n   o lin g a n   m a h s u lo t  (eshik,  ro m ,  im o ra ts o z - 

lik  d e ta lla ri  va  b o s h q a   b u y u r tm a la r d a n   ortib  qolgan  bo'laklar, 

q irin d ila r,  b a h o r   va  kuz  dav rlarid a  d a r a x t la r n i   kaltalash  h o -  

latida  payd o   b o 'lg an   s a rjin c h a la r  va  ko'zsiz  d u m a l o q   b o 'lak la r) 

v o g 'o c h s o z lik   m e h n a ti  u c h u n   xo m ash y o   ta rz id a   q o 'lla n is h i  eng 

o m m a v iy   tajriba  h iso b la n a d i,  u la rd a n   m e h n a t  t a ’lim i  j a r a y o ­

n id a   turli  b u y u m la r   (bolg'a  va  isk a n a lar  u c h u n   dastalar,  sabza- 

vot  to'g 'ra y d ig an   taxtalar,  yog'och  g 'o 'la s in in g   a rr a la n g a n   n a m u -  

n a la ri,  y e lim la n g a n   yog'och  vaza  va  h okazo)  tayy orlanib   ijtimoiy 

foydali  m e h n a t   m ah su lo tla rig a   aylanadi.

M e h n a t  t a ’lim id a   o 'q u v e h ila rn i  x o m ashy olar bila n  ta n is h tiris h , 

sh u n in g d e k ,  ularn i  nazariy   h a m d a   tarixiy  m a ’lu m o tla r  bila n   h a m  

ta n is h tiris h ,  fikrlash  qobiliyatlarini  rivojlantirishga  qara tilg a n   n a ­

m u n a l a r   (detallar,  m e x a n iz m la r,  sta n o k la r,  tex n ik -te x n o lo g ik   ja - 

rav o n la r  xaritalari,  q o g 'o z -k a r to n la rd a n   tayyorlangan   m ake tla r) 

keng  q o 'lla n ilm o q d a .

M etallarg a  ishlov  b e rish d a   otaliq  tash k ilo t  h a m d a   m etallso z- 

lik  ko rx o n ala rid a   asosiy  ishlab  ch iqarish  ja ra y o n id a   ta y y o rlan a d i- 

gan  m a h s u lo tla rd a n   ortib  qolgan  ch iq in d ilar:  t u n u k a   quym asi  va 

b o s h q a   qoldiqlar,  m etallso zlik   ish la rid a n   paydo  bo 'lgan  p a r c h i n -  

lar,  b rak   holiga  kelgan  turli  shakldagi  d e ta lla r  m e h n a t  t a ’lim id a 

m etallga  ishlov  berish  u c h u n   xom ash yo   sifatida  q o 'lla n ila d i.  Shu 

bilan  birga  m e ta lla rn i  qirqish  jara y o n id a   shu  tariqa  yig'ilgan 

m eta ll  c h iq in d ila ri  h a m   xom ashyo  bo'la  oladi.  U la rd a n   m e h n a t 

t a ’lim i  d a rs la rid a   m e ta lld a n   tay y orlan g a n   o 'y in c h o q l a r n i n g   b u -

242

---

z ilgan  q ism la rin i  soz la sh da ,  turli  asboblar,  m aketlar,  m o d e lla rn i 

y a s a s h d a   foydalanish  m u m k i n .   U la r  turli  shakldagi  d e ta lla rn i 

s h ta n g e n s irk u l  bilan  o 'lc h a s h ,  n a z o ra t  ishlarini  bajarish  u c h u n  

m e h n a t   obyekti  vazifasini  bajaradi.

M e ta lla rd a n   ta n la b   o lin g a n   shvellersim on  d e ta lla r d a n   p a r m a -  

lash  o p e ra tsiy a la rin i  bajarishga  fovdalaniladi.  S h u n d a n  o 'q u v c h ila r 

tu s h u n a d ila r k i,  ta s h la n d iq   d e ta lla r d a n   (qaysi  s h a k ld a   b o 'lm a s in ) 

h a m   o 'q uv   ishlarin i  b a ja rish d a   foydalanish  m u m k i n .  Bu  b irin c h i-  

d a n ,  o 'q u v c h ila rn i  izla n ish ,  ijod  qilishga  u ndaydi,  c h u n k i  m a ’lum  

b o 'l m o q d a k i ,  d e ta lla r  qaysi  h o la td a   b o l m a s i n ,   u la rd a n   h a r   xil 

texnologik  o p e ra tsiy a la rn i  ba ja rishd a   foydalanish  u c h u n   im k o n i-  

yat  top ilad i,  i k k in c h id a n ,  o 'q u v ch ilarga  iqtisodiy  tarbiya  berishga 

y o rd a m   beradi.

M e h n a t  t a ’lim id a   xo m ash y o   va  n a m u n a l a r   qaysi  h o latd a , 

sh a k ld a   va  q a nd ay  m a te ria ld a n   b o 'lm a s in ,  u lar  o 'q u v c h ila r  u c h u n  

u  yoki  bu  texnologik  o p e ra tsiy a la rn i  o 'z la s h tiris h la rid a   o'quv 

obyekti  bo 'la  oladi.  Turli  o 'lc h a m   va  shakldagi  t u n u k a   b o'lakla ri 

kavsharlash  o p e ra ts iy a la rin in g   turli  xillarini  o 'z la sh tirish g a   olib 

keladi.  M a z k u r   t u n u k a   p a rc h a la ri  xom ash y o   sifatida  q o 'lla n ila d i. 

X o m a sh y o   m a te ria lla rid a n   o 'q u v c h ila r  c h ila n g arlik   usta x o n a sid a  

k n o p k a la r   ishlab  c h iq a r a d ig a n   a sbob  tayyorlashlari  m aq sa d g a  

m uvofiq  b o 'ladi.  B und a y   m o s la m a n i  8—10  m m   li  s im d a n   ta y y o r­

lash  m u m k i n .

Shu n d a y   qilib,  xom ashy o   turlari  va  n a m u n a la r i  o'qu vchilar 

u c h u n   texnika-tex no logiya,  m aterialsh u no slik,  qirqish  nazariyasi, 

u s ta x o n a d a   o'zlash tirilgan   chilan g arlik ,  tokarlik,  frezerlash,  p ar- 

m a la s h   va bo sh q a o'quv  m a s h g 'u lo tla ri bo'y icha sh a k lla n g a n  bilim , 

k o 'n i k m a l a r n i   m alaka  darajasiga  ko‘tarish  u c h un  z a m in   varatiladi.

Shu  tarz d a   g a z la m a g a   ishlov  berish  texnologiyasi,  p a z a n - 

d a c h ilik , 

qishloq 

xo'jaligi 

h a m d a  

milliy 

h u n a r m a n d c h i l ik  

yo‘n a lis h la rid a   h a m   m avjud  x o m ashy o   va  n a m u n a l a r d a n   foy­

d a la n is h   h o latla rin i  yaratilsa  m aq sad g a  m uvofiq  b o ‘ladi.