O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. 

A m aliy  m ash g'ulotlarni  tash k il  etish   m etod ik asi. 

O'qitish 

shakli  d e ga n da   o ' q uv c h il a r n i n g   a n i q   m a s hg ' ul o t   (dars)dan  k o' zda 

t utilgan  ma qs a dg a   erishishi  u c h u n   m e h n a t   t a' l imi   o'qituvchisi 

rahbarli gida  o' quv  m at e ri a li n i  ongli  va  faol  ravishda  p ux t a  

o'zlashtirishga  qarat il gan  o' quv  tarbiya  faoliyatini  t u s h u n m o q  

kerak.  S h u n d a n   keyin  m e h n a t   t a i i m i d a   f oydal anadi gan  xilma-xil 

s h akl la r  masal asi ni   o y di nlas hti ri sh  zarur.  O ' q u v c h i l a r n i n g   o'quv 

ustaxonasidagi  o' quv  m e h n a t   t a ’l im i  i sh l ari ni ng  asosiy  s ha kl id a n 

biri  da rs   yoki  a ma l iy   m as hg' ul ot di r .  O' quv   m e h n a t   ishi  si fat i- 

dagi  d a r s ni n g   asosiy  belgisi:  o' q u v c hi la r   tarkibi  d o i mi y   va  u l ar ­

n i n g  bilimi  (tayyorgarlik  darajasi)  t a x m i n a n   bir  saviyada  bo'lishi, 

m a s h g ' u l o t l a r   q a t ’iy jadval  asosida,  o' quv  ishlari  u c h un   b elgi la n­

g a n  m a i u m   vaqt  davom  etishi.  M e h n a t   t a ’limi  o ' qi tuvc hi si ning 

bevosita  rahbar ii gi ,  u n i n g   xilma- xi l  o'qitish  m e t o d l a r i d a n   foy- 

da la ni shi   dars ni   frontal,  zvenolab  va  yak ka   s ha klda   olib  borish 

i mk on i ga   ega  b o ' l is h da n   iborat  deyish  m u m k i n .

Shu n d a y  qilib  dars  o'qitish j ar ayoniga   t ashkiliy  aniqlik  kiritadi 

h a m d a   mel ma t  t a ’limi  va  bos hqa   f an l ar   d a rs la ri ni   navbatlashtirib 

t ashki l  etishga,  b i no b a r i n ,   o ' q u v c h i l a r n i n g   yuqori  u n u m d o r l i k  

bilan  o'qi shi ni   h a m d a   d a m   olishini  t a ’mi llas hga  i m k o n   beradi. 

Leki n,  m e h n a t   t exn i ka   t a ’limi  t i z i m i d a   o ' quvc hil arga   m e h n a t   qi-

195

---

lish  y uz a si d an   qo' yi lgan  vazifalarni  hal  etish  u c h u n  faqat  ayri m 

d ars la rn i   yaxshi  tashkil  etishni  o' zigina  kifoya  qilmaydi.  To'g'ri  va 

u yg ' un   tashkil  et il ga nd a gi na   d a rs n in g  m a z m u n i   to'la  va  m a q s a d ­

ga  muvofiq  ochilishi  m u m k i n .   B u n d a n   t ashqari,   ishlab  chiqar ish 

t a ’limi  m aq sa dl ar i   va  vazifalariga  muvofiq  ravishda  quyidagiga 

o 'x s ha sh   h a r   xil  dars   t url ari ni   qo'llash  m u m k i n :

1.  Kombinatsiyali  (o'qitish  j arayoni ni ng  h a m m a   zvenolarini 

o' z  ichiga  olgan)  dars.

2.  Oper atsi yal arni   o' zlashtirishga  (ayni  operatsiyaga  oid  ish 

m e h n a t  j ar a yo n l ar in i   o'rgani shga)   b a g' i sh l an g a n  dars.

3.  Kompl eks  ishlarni  bajarishga  (konkret   b u y u m   tayyorlash 

m u no s a ba t i   bilan  ilgari  o' r gan i l gan   operatsiyalarni  t exnologik 

kompleks  tarzida  birlashtirishga)  b a g' is hl a ng a n  dars.

4.  Kontr ol- tekshi ri sh,  sinov  topishiqlari  va  m al a ka   olishga 

b a g' is hl a ng a n  dars  (chorak  oxirida,  yari m  yillik,  o' quv  davrida).

Ayri m  dars  shaklidagi  ishlab  chiqar ish  t a ’limi  a sosan  o' quv 

u s ta xo na si da   tashkil  eti 1 ishini  e ’tiborga  olib  shuni  h a m   t a ’- 

k i d l a s h i m i z   kerakki,  o' qu v ch i la r  bajaradigan  i shl ar ni ng   x a r ak t e-  

riga  q ar ab   (bir  tipli  yoki  turli  tipli  i sh l arni ng  bajarilishiga  qarab) 

d ars ni   tashki l  etish  shakli  h a m   (ishni  yoki  darsni   frontal,  b u t u n  

s i n f  u c h u n ,   zvenolab,  vakka  va  aralash  turdagi)  t an l a na di .

Masalan,  o 'quvchil arni ng h a mm as i   bir xil  ishni bajaradigan bo' I­

sa  (bolg'a  tayyorlash,  kalit  yasash  va  hokazo)  da rs ni ng  frontal  shak- 

lini  qo'llash  m u m k i n .   Bu  holda  o'qituvchi  o' quvchilarning  h a m m a ­

si  uchun  bitta  u m u m i y   vo' riqnoma  beradi  va  h a m m a   o'quvchilarga 

nisbatan  qo'yiladigan  u m u m i y   talablar  asosida  b u y u m n i   tayyorlash 

texnologiyasining  to'g'ri  bajarilishini  kuzatib  boradi.

O ' q u vc h il ar  bajaradi gan  ishlar  m a z m u n i   (tayyorlash  t exnol ogi ­

yasi)  bir-biriga  yaqin  lekin  xarakteri,   y a’ni  konstruksiyasi  bos hqa - 

b o s h q a   bo' lgan   ho l la r da   darsni   zvenolarda  tashkil  etish  m a ’qul, 

m a sa l an ,   tokarlik  s tanogi ni   yig'ish  ( m u r a k k a b   ma hs u lo t   vosita- 

sida  o' rgatib  o' qitish)da  o'qituvchi  ishni  uzellarga  ajratadi  (uza- 

t ishl ar  qutisi,  keyingi  skoba  va  s h un g a   o' xshash)  va  h a r   bir  uzel- 

ni  2—3  kishilik  zvenoga  t opshi radi .  Yig'ish  operatsiyalariga  oid 

h a m m a   u m u m i y   m a ’l umo t la rn i   o' qituvchi  frontal  v o' r iq n om a 

t a r z i d a   o'quvchil arga  aytib  beradi,  h a r   bir  u z e l ni n g   o'ziga  xos 

m a ’l umo tl ar in i  esa  h a r   bir  z v e n o ni n g  o'ziga  aytadi.  O ' qi t i s h n i ng  

bu  s h a kl i d an   f oydal anganda  o ' q i tu v c h in in g  ish  hajmi,  ayniqsa 

j ori y  y o ' r i q n o m a d a ,   frontal  f o rm ad ag i da n   ko'ra  a n c h a   ortadi.  Bi-

196

---

r oq   b u nd a g i   xilma- xi l  ishlar  s o n i n i n g   k o ‘p  b o ‘lishi  ( s ta nokni ng 

turli  uzellari)  o 'qu v c h il a rd a   kasbiy  b i l i m l a r n i n g   o' sishigagina 

e ma s ,   balki  pol it exni k  bilimlari  d o i ra s in i n g  kengayishiga  h a m  

y o r d a m   qiladi.

I ndivi dual  

(yakka) 

0

‘qitish 

s ha kl in i 

sinfdagi 

ko‘pchilik 

o ' qu v c h i l a r   konstruksiyasi  h a r   xil,  m a z m u n a n   esa  bir-biriga 

ya qin   b o ‘lgan  ishlarni  ba ja rganl ari da   q o ‘llash  m u m k i n .   Bu  xil 

ishlar,  ma sa l an :  o ‘quv  ustaxonasi  u c h u n   xilma- xi l  m ay da   b u-  

y u r t m a l a r d a n   yoki  d o n a   hisobi  u n c h a   ka tt a  b o ' l m a g a n   turli- 

t u m a n   d et al la r  (tokarlik  yoki  p a r m a l a s h   s ta nok l ar i  detallari) 

bo' lishi  m u m k i n .   Bu n da y   hol larda  o' qi tuvchi   t ayyor lani shi   kerak 

b o' l ga n  b u y u m l a r n i n g   tayyorlanish  t exnologiyasini  a na li z   qilib 

chiqib,  o' qu vc hi la rg a   frontal  y o ' r i q n o m a   t ar z i d a   u m u m i y   belgi- 

larni  ( m a   l u mo t la r ni )  va  yakka  s h a k ln i   q o ' l l a g a n d a   aytiladigan 

m a ’l u m o t l a r n i   o l d i n d a n   ajratib  qo' yadi.   B u n d a   individual  t ar zda 

ayti ladi gan  m a ’l u mo t la r   k o' pr oq   bo'ladi.  K o ' r a m i z k i ,   d ars ni   i n ­

dividual  shakl  asosida  t ashkil  e tg an da ,   o ‘qituvchi  ko ' pr o q  tay­

yorgarlik  ko'rishi  kerak  bo' lar   ekan,   b u n d a   d a r s n i n g   induvidual 

shakli  va  i nduvidua l  y o ' r i q n o m a d a n   iborat  i kkita  t u s h u n c h a n i  

b ir -b i r i d a n   farq  qilish  zarur.  Ind u vi dua l  yo ‘r i q n o m a n i   h a r   qa nda y 

s h ak ld a   t as hki l  etilgan  d ar sd a   qo' llash  m u m k i n ,   lekin  bu  i shni ng 

hajmi   frontal  d ar s  sha kl ida   k a m r o q ,   induvidual   shakldagi   darsda 

esa  k o ‘p ro q   b o ‘ladi.

Ni h oy a t,   aralash  shakldagi   dars  y u q o r i d a   k o ‘rsatib  o ‘tilgan 

u c h al a   d ar s  s h ak l l a r i n i n g   e l e me nt l ar i da n  t ar ki b  t opadi.

Sh u ni   h a m   t a ’kidlab  o' tish  kerakki,  d a s t u r   m a t e r i a l i n i n g   m a z ­

m u n i g a ,   ixtisos  xarakteriga  va  b o s hq a   faktorlarga  qarab,  ishlab 

c h iq a ri s h  t a ’l i m id a   b os hqa   t ashkiliy  s h ak ll a rn i   h a m   qo'llash 

m u m k i n .   Ma sa la n,   o ' qu vc hi la r  brigadasi  s hakli dagi   o'qitish  ish­

lab  c hi qa ri sh   s haroi ti da  dars  shakli ni   q o' l la s h  m u m k i n   b o ' l m a g a n  

h ol la r da   m a q s a dg a   muvofiqdir.  Bu  shakldagi   t a ’l i m n i   k o' pi nc ha  

k o ' m i r   koni  s haxtyorlarini  t ayyorlashda,  met all urgl ar,   ki myogar- 

lar  va  qi shl oq  xo'jaligiga  tegishli  ko‘p g i n a   ixtisos  ishchilarini 

tay yo rl as hd a  qo' llash  m u m k i n .