O. Yusupova

Nazorat uchun savol va topshiriqlar: 
1.
Tilning ijtimoiy jamoa faoliyatiga ko‗ra tabaqalanishi 
deganda nimani tushunasiz?
 
2. Muayyan ijtimoiy guruh kishilari foydalanadigan til 
nima deyiladi? 
3. Adabiy tilning qanday ko‗rinishlari bor? 
4. Ko‗p kishining o‗zaro suhbati nima deyiladi? 
5. Pijin tillari deganda qanday tillar nazarda tutiladi? 
Adabiyotlar: 
1.Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. –
Toshkent: Sharq, 2010. –B.127-135. 
2.Azizov O. Tilshunoslikka kirish. –Toshkent: O‗qituvchi, 
1995. –B.75-76. 
3. Aliqulov Z. Boymirzayeva S. Sotsiolingvistika. – 
Samarqand: SamDU nashri, 2010. –B.71-75. 
4. Sodiqov A., Abduazizov A., Irisqulov M. Tilshunoslikka 
kirish. –Toshkent: O‗qituvchi, 1981. –B. 211-220 
5. Xolmonova Z. Tilshunoslikka kirish. –Toshkent, 2007. –
B.22-29. 
6.O‗rinboev B., Karimov S. Tilshunoslik nazariyasi. 
Ma‘ruzalar matni. – Samarqand, 2004. –B.149-158. 
(3- mavzuga ilova) 
Millatlararo va xalqaro aloqa tillari 
Reja: 
1. Millatlararo va xalqaro aloqa tillari 
2. Xalqaro sun‘iy tillar. 
Dunyoda uch mingdan ortiq til mavjud bo‗lsa, (―Tilimizning 
tilla sandig‗i‖ asarida Hindistondagi koro tili 2010 yilda 
―Nationai Giographik‖
jamiyati tomonidan tashkil qilingan 
ekspeditsiya aniqlagan 6909 til ekanligi aytib o‗tilgan)

---

37 
shundan 300 ga yaqini o‗z yozuviga ega. Bundan 200 ga yaqini 
bir milliondan ortiq aholisi bo‗lgan xalqlar uchun xizmat qiladi. 
Bular ichida xitoy, ingliz, rus, ispan, hindi va urdu, yapon, 
nemis, arab, portugal
, 
fransuz kabi tillar jahonda eng ko‗p 
tarqalgan tillar hisoblanadi. Lekin bu tillarda gaplashuvchi 
kishilarning soni shu millat a‘zolarining soniga to‗g‗ri 
kelavermaydi. Masalan, xitoy tilida, asosan, shu millat vakillari 
so‗zlashadi. Ingliz, ispan, rus , fransuz kabi tillarda esa shu 
millatlardan tashqari ko‗pgina boshqa millat vakillari ham 
gaplashadi. Shulardan fransuz tilida 30 million odam 
gaplashadi, 200 million odam erkin fikr yurita oladi. 
Fransiyadan tashqari Monako, Marokash, Jazoir, Tunis, Kot-
D‘Ivuar, Kongo Demokratik Respublikasi, Nigeriya,Gaiti, 
Senegal, Mavrikiy kabi Markaziy va Sharqiy Afrika davlatlari, 
Laos, Kambodja, Vetnam kabi Osiyo mamlakatlari, Meksika, 
Kanada, Belgiya, Shvetsariya, Lyuksemburgda yashovchi 
fransuz aholisi (ularda fransuz tili rasmiy deb tan olingan) shu 
tilde gaplashishadi. Frankofoniya (aholisi fransuz tilida 
gaplashadigan davlatlar uyushmasi) 56 davlatni a‘zo va 14 
davlatni kuzatuvchi maqomida o‗z atrofiga uyushtirgan. 
Jahonda eng ko‗p tarqalgan tillar bilan bir qatorda kam 
tarqalgan tillar ham mavjud bo‗lib, bular qabila yoki elat a‘zo-
larining aloqa vositasi hisoblanadi. Masalan, Dog‗istonda 
botlix tili Botlix va Miarsu ovullarida, ginux tili Sintin 
rayonining Ginux ovulida yashovchi aholining tili hisoblanadi. 
Ginuxlar hammasi bo‗lib 200 kishi atrofida. Bularning 
ko‗pchiligi avar tilini ham biladi. 
Tilning ijtimoiy mohiyati uning yozma adabiy shaklga ega 
bo‗lishi bilan kengayib boradi. Bevosita aloqa bilan bir qatorda 
turli adabiyotlar, vaqtli matbuot, radio va televidenie, internet 
kabilar ham tilning tarqalishida asosiy faktorlardan hisoblanadi. 
Tilning tarqalishi esa uning qo‗shimcha vazifa bajarishiga olib 
keladi. Mana shu asosda xalqaro aloqa tillari yuzaga keladi. 
Tilshunoslik bu tipdagi jahon tillaridan boshqa quyidagi tip 
tillarning mavjudligini ham qayd qiladi. 

---

38 
Xitoy portlarida «pijin-inglish» tili port xodimlari va boshqa 
davlatlardan kelgan suv kemalari matroslari orasida aloqa 
vositasi bo‗lib xizmat qiladi. Bu til buzib aytiladigan ingliz tili 
leksikasi bilan xitoy grammatikasidan tashkil topgan. Masalan, 
ingliz tilida pigeon so‗zi «kaptar» ma‘nosida ishlatiladi, «pijin-
inglish» tilida esa bu so‗z har qanday par-randani anglatadi. 
Magu so‗zi ingliz tilida ism — atoqli ot bo‗lib, ayollarga ko‗p 
qo‗yiladi, «pijin-inglish»da esa bu so‗z umuman ayollar 
ma‘nosida qo‗llanadi va hokazo. 
O‗rta dengiz portlarida «sabir» tili «xalqaro til» vazifasini 
o‗taydi. Bu til fransuz, ispan, italyan, grek va arab tillari 
elementlaridan tashkil topgan. 
Tarixda ayrim tillarni ijtimoiy hayotning ba‘zi sohalarida 
xalqaro aloqa tili vazifasida qo‗llash hollari bo‗lgan. Masalan, 
O‗rta asrlarda Yevropada fan tili sifatida lotin tili qo‗llangan. 
Sharqda esa bu vazifani arab, fors tillari bajargan. 
Arab va fors tillari mahalliy tillar, jumladan, o‗zbek tili 
lug‗at sostavida, lotin tili ilmiy terminologiyada chuqur iz 
qoldirdi. Ilmiy adabiyotlarda lotincha terminlarning ko‗plab 
uchrashi ham shu bilan izohlanadi. Hozirgi vaqtda botanika, 
zoologiya, meditsina, farmakologiya fanlarida lotincha nomlar 
xalqaro nomenklatura vazifasini o‗taydi.