Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti q

II BOB. NUTQI TО‘LIQ RIVOJLANMAGAN BOLALARNING YOZMA 
NUTQGA TAYYORGARLIK HOLATINI TADQIQ QILISH 
2.1 Tasdiqlovchi eksperimentni о‘tkazishning maqsadi, vazifalari 
Eksperimental  о‘rganishning  maqsadi  -  5-6  yoshdagi  nutqi  tо‘liq 
rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarda ularning sog‘lom tengdoshlariga 
nisbatan  yozma  nutqni  о‘zlashtirishga  tayyorgarligini  belgilovchi  mezon 
xususiyatlarini aniqlash. 
Eksperimental  о‘rganish  maqsadiga  erishish  -  quyidagi  vazifaning  hal 
etilishini talab etadi: 
-yozma nutqni о‘zlashtirish mezoni bо‘lgan nutqiy va nonutqiy funksiyalar 
va jarayonlarni tekshirish uchun muayyan vazifalar majmuini tanlash; 
-nutqida buzilishlar bо‘lgan katta maktabgacha yoshdagi bolalarda yozma 
nutqni о‘zlashtirishga tayyorgarlik mezonalarini о‘rganish; 
- nutqida buzilishlar bо‘lgan katta maktabgacha yoshdagi bolalarda yozma 
nutqni  о‘zlashtirishga  tayyorgarlik  mezonalarini  о‘rganish  natijalarini  tahlil 
qilish; 
-tahlil natijalari asosida nutqi tо‘liq rivojlanmagan bolalarda yozma nutqni 
о‘zlashtirish mezonlarining holat- xususiyatlarini aniqlash; 
- nutqi tо‘liq rivojlanmagan bolalarning eshitish, kо‘rish-fazoviy va harakat 
funksiyalari parametrlari о‘rtasidagi korrelyatsion aloqa (bog‘liqlik) lar, og‘zaki 
nutqi va til kо‘nikmalari, fikrlash faoliyatini о‘rganish; 
-  nutqi  tо‘liq  rivojlanmagan  bolalarning  yozma  nutqni  о‘zlashtirishga 
tayyorgarlik  omillari  tarkibining  о‘ziga  xos  xususiyatlari,  uning  tarkibiy 
qismlarini aniqlash. 
Tadqiqotlarda о‘zaro bog‘liq va bir birini tо‘ldiruvchi uslublar majmuasi 
qо‘llaniladi: 
-empirik  uslub:  tibbiy  va  pedagogik  hujjatlar  tahlili,  tarbiyachilar, 
logopedlar,  ota-onalar  va  bolalar  bilan  suhbatlar;  kuzatish,  olingan  natijalarni 
keyinchalik tahlil qilish, ishlov berish va umumlashtirish; 

---

46 
-matematik-statistik:  farqlarning  tо‘g‘riligini  tahlil  qilish,  korrelyatsion, 
omilli tahlil, klaster tahlil uslubi. 
Bolalar  bilan  diagnostik  ishlarni  asoslab  berish  uchun  tizimlilik, 
majmuaviylik, faoliyatli yondashish, dinamik о‘rganish tamoyili, ma’lumotlarni 
tahlil qilishga miqdor va sifat jihatdan yondashish uzviyligining zarurligi hamda 
bolani tekshirish ma’lumotlarini faqat har xil usullardan foydalanish jarayonida 
olingan  natijalarni  qiyoslash  yо‘li  bilan  aniq,  tо‘g‘ri  baholash  mumkinligi 
tо‘g‘risidagi nizom eng muhim metodologik tamoyillar hisoblanadi. 
Bu nizom bolalarda kechadigan funksiyalar, kо‘nikmalar va jarayonlarni 
majmuaviy  о‘ragnish  yо‘nalishlarini,  tasdiqlovchi  eksperiment  tuzilishi  va 
mazmun-mohiyatini  hamda  har  biri  muayyan  vazifalarni  belgilovchi  bir  qator 
boshqa diagnostik uslublardan foydalanish zarurligini belgilab beradi. 
Tasdiqlovchi  eksperiment  uslubini  ishlab  chiqish  psixologiyaning 
fundamental nizomlari, о‘qish va yozishning me`yorda shakllanishi tо‘g‘risidagi 
psixofiziologiya,  yozma  nutq  buzilishini  о‘rganishning  klinik,  psixologik, 
psixolingvistik  va  lingvistik  jihatlariga oid  ma’lumotlar, nutqi  buzilgan  bolalar 
tо‘g‘risidagi korreksion pedagogika ma’lumotlarini xisobga olgan holda amalga 
oshirilgan. 
Tadqiqot  uslubi  о‘zaro  bog‘liq  bо‘lgan  usullar,  vazifalarning  yig‘indisi 
tariqasida  shakllangan,  ulardan  foydalanish  bolalar  tomonidan  yozma  nutqni 
о‘zlashtirish  uchun  ahamiyatli  psixik  funksiyalar  va  kо‘nikmalar  holatining 
xususiyatini  aniqlashga  imkon  berdi.  Ana’aviy  uslublar  sinalayotgan  bolalar 
yoshi  va  ularda  nutq  rivojlanishi  munosabati  bilan  bog‘liq  ravishda  muvofiq 
modifikatsiyalangan  (modifikatsiya-turlanmoq,  о‘zgarmoq,  boshqa  kо‘rinishga, 
shaklga kelmoq, kirmoq) 
Eksperimental  tekshirishlar  usullarini  tanlash  jarayonida  biz  A.R.Luriya, 
R.I.Lalayeva,  D.B.Elkonin,  L.AVenger,  N.S.Jukov,  V.P.Gluxova,  A.N.Kornev, 
L.S.Volkova,  G.V.Chirkina,  L.F.Spirova,  A.V.Yastrebova,  N.V.Serebryakova, 
M.A.Povolyayeva,  T.Fotekova,  T.Axutina,  Ye.N.Rossiyskaya  va  boshqa 
mualliflarning ishlariga tayandik. 

---

47 
Qо‘yilgan  vazifalarni  hal  etish  uchun  biz  uch  bosqichdan  iborat 
eksperimental tekshirish о‘tkazdik: