Neft-gazkimyo sanoati texnologiyasi



Download 4,98 Mb.
Pdf ko'rish
bet105/267
Sana06.09.2021
Hajmi4,98 Mb.
#165968
1   ...   101   102   103   104   105   106   107   108   ...   267
Bog'liq
mojlar va maxsus suyuqliklar texnologiyasi

Tayanch so‘z va iboralar 
Neft fraktsiyalari, benzin, reaktiv yoqilg`ilar, dizel yoqilg`si, moy fraktsiyalari. 
 
Nazorat savollari 
1.  Neft moylarini sinflanishi, moylarni asosiy sifat belgilari. 
2.  Benzin fraktsiyasiga qo`yilgan asosiy talablar. 
3.  Reaktiv dvigatellar uchun  yoqilg`larga qo`yilgan asosiy talablar. 
 


130 
 
18-mavzu. Plastik surkov moylari. 
 
Plastik  surkov  moylari  suyuklikdagi  kattik  kuyultirgichlarni  yukori  strukturali 
tiksotrop  dispersiyalaridir.  Ular  texnikaning  turli  soxalarida  keng  kullaniladigan 
surkov  materiallari  sinfiga  kiradi.  Yurtimizda  surkov  moylarini  sanoatda  ishlab 
chikarish  70  yil  oldin  boshlangan  edi.  Birinchi  surkov  moyi  neft  qoldiqlarini  smola 
kislotalarining  kalstiyli  sovunlari  bilan  kuyultirilgan  gildirak  moyidir.  Surkov 
moylarini  struktura  va  xossalari  buyicha  sistematik  izlanishlar  30-yillardan 
boshlanadi.  Plastik  surkov  moylarini  birinchi  tadkikotchtlari  va  ularning  ishlab 
chikarish  va  kullashga  da’vat  etuvchilar  O.S.  Velikovskiy  va  V.P.  Verenstovlardir. 
Surkov moylarini xar tomonlama tadkik etish ularning kolloil tabiatini oshkor kildi va 
ularni  ishlab  chikarish  va  qo’llashga  ilmiy  asosli  yondashishga  imkonberdi.  Ishlab 
chikarish xajmini nisbatan kamligiga karamasdan qo’llash soxalarini turli tumanliligi 
buyicha boshka surkov materiallaridan ustun turadi. 
Odatda surkov moylari uch muxitdan tashkil topadi: 70-90% dispers muxit, 10-
13% dispers faza va 1-15% kushimchalar. Dispers muxit sifatida kuprok neft moylari, 
ayrim  xollarda  sintetik  moylar  va  ularning  neft  moylari  bilan  aralashmalari 
kullaniladi.  Sintetik  moylarni  odatda  keng  harorat  diapazonida  ishlovchi  yukori 
tezlikli  podshipniklarda  foydalaniladigan  surkov  moylarini  tayyorlashda  kullaniladi. 
Sintetik  moylarning  narxini  yukoriligi,  shuningdek  ularni  aloxida  ekpluatastiya 
xossalarini yaxshilash maksadida sintetik va neft moylari aralashmalari ishlatiladi. 
Kuyuklashtiruvchilarga  metalli  sovunlar  (yukori  molekulyar  moyli  kislotalar 
tuzlari),  kattik  neft  uglevodorodlari  va  ayrim  organik  va  noorganik  mahsulotlar 
kiradi.  Kengrok  tarkalgan  kuyuklashtiruvchilarga  sovunlar  va  kattik  uglevodorodlar 
kiradi.  Kuyuklashtiruvchilarni turiga karab ularning surkov  moylaridagi  mikdori 8% 
dan 25% gacha buladi. 
Strukturasini  rostlash  va  funkstional  xossalarini  yaxshilash  uchun  surkov 
moylariga  qo’shimchalar-to’ldiruvchilar  va  qo’ndirmalar  qo’shiladi.  Qo’shimchalar-
kattik  yukori  dispers  moddalar  bulib,  amalda  dispers  muxitda  erimaydilar  va  xar 
doim  surkov  moylarida  sovun  tolalaridan  sezilarli  katta  ulchamda  bulgan  mustakil 


131 
 
faza  xosil  kiladilar. Yukori surkov  xossasini ta’minlovchi  kristal strukturali qatlamli 
to’ldiruvchilar  qo’prok  tarkalgan.  Qo’ndirmalarni  to’ldiruvchilardan  farki  deyarli 
xamma  vakt  dispers  muxitda  eriydilar  va  surkov  moylarini  strukturasi  va  reologik 
xossasiga  ta’sir  o’tkazib,  kullanilishini  moylarnikiga  karaganda  kiyinlashtiradi. 
Surkov  moylarini  xossalarini  yaxshilash  uchun  asosan  neft  moylari  ishlab 
chikarishdagi  qo’ndirmalar  ishlatiladi.  Ularning  asosiylariga  antioksid,  tirnalish, 
emirilishga karshi, korroziya ingibitorlari kiradi. 
Plastik  surkov  moylari  kattik  faza  tuzilishining  yukori  darajasi  va  axamiyatli 
konstentrastiyasi bilan farklanuvchi kolloid sistemalarni xosil kiladi. Surkov moylari 
strukturasi  ruxsat  etilgan  4Å  gacha  usul  buyicha  100  ming  marta  kattalashtirish 
imkonini  beruvchi  elektron  mikroskop  yordamida  o’rganildi.  Elektron  mikroskopiya 
usulini  kullash  bilan  surkov  moylarini  o’rganish,  aksariyat  sovunli  surkov  moylar 
dispers  fazasi  lentasimon  yoki  slizometrik  shakldagi  ignasimon  kismlardan  tashkil 
topganligini  aniklash  imkonini  berdi.  Bir  yoki  ikki  o’lchamdagi  bu  kismlar 
o’lchamlari  kolloid-1  moldan  kam.  Komponent  aralashmalarini  sovutishdan  xosil 
buladigan quyultirgich kismlarining barcha ko’p turli shakllari va struktura karkasini 
vujudga  keltirish  usuli  umumiy  sanaladi.  Kolloid  yoki  xakikiy  aralashmani  sovutish 
jarayonida  kristallarni  baravariga  o’sishi  va  bir  biri  bilan  boglanishdan  va  kristallik 
xosil  bulishidan  quyultirgich  kristalizastiyasi  ruy  beradi.  Oddiy  kolloid  sistemalarga 
dispers faza kismlari bir biri bilan koagulyastiyalanadi va chukmaga tushadi. Surkov 
moylaridagi  dispers  fazalarning  yukori  konstentrastiyasi  koagulyastiyasini  engib 
o’tadi,  ular  fazoviy  struktura  karkasi  xosil  kiladi.  Kuyuklashtirgich  kismlarining 
anizometrikligi  kancha  yukori  bo’lsa,  shunchalik  mustaxkam  strukturani  xosil 
kilishadi. 
Dispers  fazalarni  yukori  strukturalash  darajasi  surkov  moylariga  ularni  suyuk 
va  kattik  surkov  moylaridan  fark  kiluvchi  plastik  va  kattiksimon  xolat  beradi. 
Kuchlanish  yo’kligida  surkov  moylari  kattik  xolatda  buladi:  o’z  og’irligi  ta’sirida 
erishmaydi, vertikal yuzalarda turadi, xarakatlanayotgan detallardan inerstion kuchlar 
ta’sirida itkitilmaydi. Birok surkov moyining mustakillik darajasini oshiruvchi ozgina 
kuchlanish ostida xam strukturali karkas buziladi, surkov moyi deformastiyalanadi va 


132 
 
yopishkok  okuvchi  xarakatlanuvchi  xolat  kasb  etadi.  Muximi  uziga  xoslik  sifatida 
strukturali  karkasni  buzilish  jarayonini  ortga  kaytarishi  sanaladi;  kuchlanish  olinishi 
bilan  okim  tuxtaydi  va  surkov  moyi  kaytadan  kattiksimon  xolat  kasb  etadi.  Surkov 
moyini plastik xolatdan yopishkok okuvchi xolatga va yana ortga qaytishini osonligi 
ularning  afzalliklaridan  biri  sanaladi  va  suyuk  va  kattik  surkov  materiallariga 
karaganda kuprok kullanilishini ta’minlaydi. 
Surkov  moylari  tarkibi  va  ishlatilishiga  karab  sinflanadi.  Surkov  moylarini 
tarkibi  va  strukturasiga  kuyultirgichlarni  xal  kiluvchi  ta’sir  kursatuvini  inobatga 
oladigan  bo’lsak,  unda  kuyuklashtirgich  tipi  surkov  moylarning  tarkib  buyicha 
sinflanishining  asosiga  kuyilgan.  Kuyuklashtirgich  tipiga  karab  surkov  moylari 
sovunli,  uglevodorodli  va  noorganik  kuyuklashtirgichli  surkov  moylariga 
bo’linadilar. Sovunli surkov moylari o’z navbatida kuyuklashtirgich tarkibidan kat’iy 
nazar  oddiy  sovunli  surkov  moylari  va  aralash  sovunli  surkov  moylariga  bulinadi. 
Kation  soniga  kura  surkov  moylari  sovun  molekulalari  kalstiyli,  natriyli,  litiyli, 
bariyli,  alyuminiyli  va  xokazolarga  bulinadilar.  Moy  tarkibidan  kat’iy  nazar  surkov 
moylari sintetik va tabiiy moylarda, shuningdek texnik moyli kislotalarda ajratiladi.  
Ishlatilishiga  karab  surkov  moylari  mashina  va  mexanizm  detallarini 
tirnalishini  va  emirilishini  pasaytirish  uchun-antifrikstion;  metall  buyumlarni 
korroziyadan  ximoya  kilish  uchun-  korservastion,  ishkorlanuvchi  yuza,  oralik  va 
tirkishlarni  germetizastiyasi  uchun-zichlagichli;  frikstion;  ishkalanib  moslanish;  muz 
koplashdan saklanish uchun-maxsus va xokazo turlarga bulinadi. Surkov moylarining 
katta  kismi  birinchi  ikki  guruxga  tegishli.  Antifrikstion  surkov  moylarini  tayyorlash 
uchun  asosan  sovunli  kuyultirgichlar,  konservastion  uchun-uglevodorodlilar 
kullaniladi.  Plastik  surkov  moylarini  kullash  nuktai  nazaridan  yukori  harorat  va 
kontakt  kuchlanishlarda,  xususiy  xarakat  yunalish  uzgarishli  yoki  davriy  ishlovchi 
ishkalanish  tugunlarida  effektlirok  xisoblanadi.  Surkov  moylari  ishkalanish 
tugunlarini  yaxshi  zichlaydi,  ularni  kullaganda  surkov  materiallariga  va 
mexanizmlarga xizmat kursatishga xarajatlar kamayadi. 
Xamma  surkovlar  xam  surkov  moylari  tayyorlashda  kullanavermaydi.  Surkov 
moylarini  strukturasini  vujudga  kelishi  va  xossalarida  ishlatilayotgan  sovunning 


133 
 
kationi  xossasi  va  valentligi,  anioni  kushilishi  va  tarkibi  xal  kiluvchi  rol  uynaydi. 
Boshka  teng  sharoitlarda  eng  yirik  tolalar  natriyli  surkov  moylari  uchun  (80  mkm 
gacha), kiskalari litiyli (2-5 mkm) va kalstiyli (1-3 mkm) surkov moylari uchun tugri 
keladi.  Surkov  moylari  dispers  fazolarining  strukturaviy  xosil  bulishining  muxim 
shartlaridan  biri  haroratidir.  Surkov  moylari  ishlab  chikarishda  kolloid-kimyoviy 
jarayonlar  uzluksiz  uzgaruvchan  haroratlarda  boradi  va  xatto  ularni  tayyorlanishi 
tugagandan keyin xam butunlay tuxtamaydi, shuningdek 30-40
0
S gacha sovutilganda 
xam.  Shuning  uchun  1-2  kun  teng  xolatda  va  xona  haroratida  boradigan  surkov 
moylarining  «etilishi»  ni  amalga  oshirishщ  kerak.  Birok  kupgina  surkov  moylari 
uchun  xolat  muvozanatiga  erishib  bulmaydi.  Bu  ularni  xossalarini  uzgarishida 
mustakil ravishda dispers  muxit ajralishi; harorat, mexanik kuchlanish, havo namligi 
va kislorod ta’siri ostida birdaniga mustaxkamlanishi yoki birdaniga suyuklanishidan 
dalolat beradi.    
 

Download 4,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   101   102   103   104   105   106   107   108   ...   267




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish