Музейшунослик indd

 Introduction to Museology – the European Approach.Verlag Dr. Christian 
Muller-Strten. 1998, 21 p.

---

12
Pergam kolleksiyasining eng tengsiz eksponati eramizdan ol-
dingi  V asrning birinchi choragida eginlik onat tomonidan yaratil-
gan Appolonning mis haykalidir. Tarixchi Pavsaniy tomonidan yozib 
qoldirilishicha, Appolon haykali o‘z mahobati bilan san’at asarlari 
orasida eng buyuk xazina sifatida qadrlangan. Aynan shu shaharda 
Afinalik rassom Appolodor tomonidan (eramizdan oldingi V asrning 
so‘nggi choragi) yaratilgan “Chaqmoqdan yengilgan Ayaks” kartinasi 
ham saqlanganligi, Attal II va uning boshqa sulola vakillari tomoni-
dan san’at asarlarini to‘plashdagi mahoratlari va mehnatlari samarasi 
ulkan bo‘lganlidan dalolat beradi. Rassom Appolodor antik dunyoda 
tasviriy san’at asoschisi sifatida ko‘rilib, u dunyo tasviriy san’atida 
ilk bora nur va soya o‘yinini bo‘yoqlar yordamida tasvirlay olgan 
buyuk rassom sifatida baholanadi.
Attalidlar sulolasi kolleksiyasining rang-barangligi, ularning na-
faqat xohish-istaklari, balki butun grek san’atining barcha namunala-
rini yig‘ishga bo‘lgan ishtiyoqlarini ham ko‘rsatadi. Agarda biror bir 
asarning asl nusxasini qo‘lga kiritishning iloji bo‘lmasa, ular, hech 
bo‘lmasa, shu asarning nusxasini ko‘chirib olishga va o‘z kolleksiya-
siga qo‘shishga harakat qilishgan va bunga yaqqol misol qilib fran-
suz arxeologlari tomonidan Delfada o‘tkazilgan qazishma ishlari 
davomida topilgan ma’lumotlarda ko‘rsatilishicha, Attal II eramiz-
dan oldingi 141–140-yillarda uch nafar rassomni Polignot tomonidan 
Gomer asarlariga ishlangan suratlarni ko‘chirish uchun yollab, ularning 
ish faoliyatini shaxsan o‘zi kuzatuv ostiga olgan.
Ptolomeylar va Attalidlar sulolasi vakillari o‘z kolleksiyalarini 
boyitish yo‘lida katta raqobat bilan kurashishgan. Ayrim tarixchi-
larning taxminlaricha, Ptolomeylarning kolleksiyasi kolleksioner-
likning to‘g‘ri ma’nodagi talqinida emas, balki butun ellinistik olam 
madaniyatining gegemoniga aylanishga bo‘lgan ishtiyoq sababli 
vujudga kelgan
13
.
13 
Introduction to Museology – the European Approach.Verlag Dr. Christian 
Muller-Strten. 1998,. 23 p.

---

13
Aleksandriyada madaniyatning yuksalishida ikki asosiy institut– 
museyon va kutubxonalar yuqori o‘rin tutgan. Bu muassasalarda yunon 
ko‘chmanchilarining o‘z yurtlari tarixi, madaniyati va san’atining o‘z 
ahamiyatini yo‘qotmasligi yo‘lida ulkan tadqiqot ishlari o‘tkazilgan. 
Aleksandriya museyonlari xuddi yunon museyonlari tartibida tashkil 
etilgan bo‘lib, Aleksandr Makedonskiyning ustozi Aristotel tajribasi 
va tavsiyalari asosida vujudga kelgan. Qadimgi yunon madaniyati 
bilan aloqalarni attalidlar ham mustahkam ushlashgan. Aynan yu-
non uslubidagi museyonlar va kutubxonalar tashkil etilgan bo‘lsa-da, 
o‘zining mahobati va ahamiyati jihatidan ptolomeylar tashkil etgan 
madaniyat markazlaridan ustunligi bo‘lmagan.
ellinizm davrida kolleksionerlik faoliyati davlat siyosati daraja-
siga ko‘tarilgan va bu turdagi faoliyat bilan faqatgina hukmdor oila 
vakillari shug‘ullanishgan. hali bu davrda shaxsiy kolleksionerlik vu-
judga kelmagan bo‘lsa-da, aynan shu davrda qo‘shni Rimda shaxsiy 
kolleksionerlikning ilk kurtaklari paydo bo‘layotgan edi.
ellin davlatlari bilan bir qatorda Rim davlati o‘z salohiyatini 
kuchaytirib bordi. eramizdan oldingi III asrda Rim ham madaniy, 
ham iqtisodiy jihatdan boy bo‘lgan yunon shaharlari, Janubiy Italiya 
hamda sitsiliyadagi shahar-davlatlarni birin-ketin bosib ola boshlay-
di. eramizdan oldingi II asrga kelib, Rim qo‘l ostiga Makedoniya, 
Bolqon yarim oroli mamlakatlari hamda Pergam podsholigi ham 
o‘tadi. eramizdan oldingi 30-yilga kelib Rim qo‘shinlari so‘nggi 
ellin davlati hisoblanmish Misrga bostirib kelishadi. Mashhur Rim 
shoiri Goratsiyning mashhur “Asirga olingan Yunoniston g‘olib Rim-
ni o‘ziga maftun etdi” degan satrlarida ayon bo‘lgan haqiqat shunda 
ediki, Rim hukmdorlari madaniyat va san’atning qadriga faqatgina 
Yunonistonni bosib olgachgina, uning boy madaniyati bilan tanish-
gachgina yeta boshlashdi. o‘ziga ishongan va maqtanchoq rimliklar 
o‘zlari xohlab-xohlamay buyuk elladaning boy madaniyatiga mahli-
yo bo‘lib qolishdi. Adabiyot, san’at, ilm-fan va ta’lim borasida Yu-
nonistondan o‘rnak olishdi.

---

14
sekin-astalik bilan tasviriy san’at asarlari, haykallar, vazalar va 
boshqa san’at asarlarining nafaqat oddiy ahamiyati, balki badiiy 
qiymatga ham ega ekanligi, rimliklar ongiga singib bordi. Rim-
liklarning ilk o‘ljasi bo‘lgan Tarenta shahrini talagan rim askarlari ilk 
bora, odamlardan tilla va boshqa qimmatbaho metallardan yasalgan 
taqinchoqlar, pul hamda uy hayvonlari bilan bir qatorda, turli san’at 
asarlarini ham olib ketishdi. Ushbu o‘ljalar ichida Rim zodagonlari 
uchun san’at asarlari qadrliroq tuyulganini ko‘rgan harbiy sarkardalar 
endi har bir harbiy yurish chog‘ida askarlarga avvalo, san’at asarlarini 
topishni va ularga ziyon-zahmat yetkazmasdan, Rimga olib kelishni 
buyurishadi.
Rim tarixchisi Tit Liviyning yozishicha, eramizdan oldingi 212-yil-
da sirakuza shahriga bostirib kelgan Rim qo‘shini sarkardasi Mark 
klavdiy Marsella san’at asarlariga boy sirakuza shahri ko‘chalarini 
bezab turgan oddiy haykallarni ham o‘lja sifatida olib ketishi sababli 
shahar yalang‘och odam qiyofasiga kirib qolgan
14
.
eramizdan oldingi II-I asrlar davomida yunon san’ati namunalari 
to‘xtovsiz Rim tomon oqishda davom etdi. Rimliklar mazkur san’at 
asarlari bilan o‘z saroylarini, uylarini, ibodatxonalari forumlarini beza-
tishgan. Faqatgina eramizdan oldingi II asrning ikkinchi yarmiga kelib-
gina, yig‘ilgan kolleksiyalarni saqlash uchun maxsus binolar qurila 
boshlandi. Aynan mana shunday binolarning birinchisi Rim armiyasi 
qo‘mondoni kvinssetsiliy Metell tomonidan o‘zining Makedoniyani 
bosib olishi sharafiga (er.av 148-y.) qurilgan. Mazkur binoda Metell-
ning barcha harbiy yurishlarida qo‘lga kiritilgan san’at asarlari, turli 
kitoblar va haykallar saqlangan. Aynan shular qatorida haykaltarosh 
Lisipp tomonidan yasalgan 26 ta bronza haykaldan iborat Aleksandr 
Makedonskiyning Doro III ustidan eramizdan oldingi 334-yilda 
Granik daryosi bo‘yida qozonilgan g‘alabasiga bag‘ishlab yaratgan 
asarlari ham o‘rin olgan edi.