Moliyaviy hisobot auditining maqsadi va uning asosiy tamoyillari

1.4-jadval MHXS talablari asosida moliyaviy hisobotlarni

konsolidatsiyalash qoidalari¹¹

Nazorat qilish darajasi	Ta’sirning muhimlik darajasi	Umumiy nazorat	Nazorat	Eng kichik ta’sir
Nazorat obyektining maqomi	Uyushgan korxona	Qo‘shma korxona	Sho‘’ba korxona	Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxona
Konsolidatsiya -lash usuli	Kapitalda qatnashish usuli	Teng taqsimlash (proportsional) usuli	To‘liq konsolidatsiyalash usuli	Tannarx bo‘yicha va haqiqiy qiymati bo‘yicha hisobgaolish usuli
Tartibga soluvchi standart	MHXS 28 (IAS)- “Uyushgan va qo‘shma korxonalarga investitsiyalar”	MHXS 31 (IAS) – “Qo‘shma tadbirkorlikda ishtirok etish”	MHXS 27 (IAS) -“Alohida moliyaviy hisobotlar”, MHXS 3(IAS) “Biznesni birlashtirish”	MHXS 27 (IAS) - “Alohida moliyaviy hisobotlar”, MHXS 39 (IAS) “Moliyaviy instrumentlar: tan olish va baholash”

Kapital (hissa)da qatnashish usuli uyushgan korxonalarga qilingan investitsiyalarni hisobga olish uchun qo‘llaniladi. Bunday investitsiyalar dastlab (investitsiya qilingan daqiqadan boshlab) nominal qiymati bo‘yicha hisobga olib boriladi, keyinchalik nominal investitsiya va investorning sof aktivlardagi hissasiga qarab hosil bo‘lgan gudvill qiymati paydo bo‘lishi, biz tomonimizdan aniqlandi.

Teng taqsimlash (proportsional) konsolidatsiyalash usulida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni shakllantirishning umum qabul qilingan usuli butun faoliyat uchun asos bo‘lib hisoblanadi. Uning to‘liq konsolidatsiyalash usulidan farqi shundaki, aktsiyador barcha nazorat qilinmaydigan aktivlar bo‘yicha emas, balki o‘zi aniq egalik qiladigan aktivlar bo‘yicha konsolidatsiyani amalga oshiradi.

To‘liq konsolidatsiyalash usuli shundan kelib chiqadiki, unda guruh yagona iqtisodiy tuzilma hisoblanadi. Bunday holatda sho‘’ba korxonaning barcha sof aktivlari konsolidatsiya qilinadi, ozchilikning ulushi konsolidatsiyalangan balans hisobotining passivida ko‘rsatiladi.

10-son MHXS maqsadi konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tayyorlash va tuzish printsiplarini belgilash bo‘lib hisoblanadi, shunday holatdaki, qachonki kompaniya bitta yoki bir netcha kompaniyani nazorat qiladi.

10-son MHXS konsolidatsiya metodlari va ularning konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotga ta’sirini ko‘rib chiqmaydi.

Huquqiy jihatdan qaraydigan bo‘lsak, har bir kompaniya mustaqil va alohida ajratilgan bo‘lsada, iqtisodiy nuqtai nazaridan esa bir nechta kompaniyalar yagona bir butun tizim sifatida hisobot taqdim etishi maqsadga muvofiqdir.

Shu bois, aktsiyadorlar manfaatlarini qanoatlantirish maqsadida har qanday bosh kompaniya o‘zining hisobotidan tashqari alohida konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarini tuzishlari talab etiladi. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzadigan kompaniyalar guruhiga bosh kompaniya hamda u tomonidan nazorat qilinadigan barcha sho‘’ba kompaniyalar kiradi. Agar kompaniya bosh kompaniya tomonidan nazorat qilinsa, u holda konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobot bu kompaniyalarning faoliyat turlaridagi mavjud farqlardan qat’iy nazar tuziladi.

Bosh kompaniya konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni quyidagi holatlarda tuzishga majbur emas:

• 
  Bosh kompaniyaning o‘zi boshqa kompaniyaga nisbatan sho‘’ba korxona hisoblansa va eng bosh kompaniya unga nisbatan sho‘’ba korxona hamda boshqa kompaniyalarga nisbatan oraliq bosh kompaniyalarga konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzmaslikka e’tiroz bildirmasa. Bunda oraliq bosh kompaniya 100% bo‘lmagan sho‘’ba korxona hisoblansa, u holda nazorat qilmaydigan aktsiyadorlarning roziligi talab etiladi;
  
• 
  bunday bosh kompaniyaning hissali va qarzli instrumentlari ochiq fond bozorida muomalada bo‘lmasa;
  
• 
  oraliq bosh kompaniya qimmatli qog‘ozlar komissiyasi yoki boshqa anologik organlarga fond bozorida o‘zining hissali va qarzli qimmatli qog‘ozlarini joylashtirish maqsadida hisobot taqdim qilishga majbur bo‘lmasa;
  
• 
  ushbu bosh kompaniyaning oxirgi va har qanday oraliq bosh kompaniyalari moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga muvofiq ochiq kira olish mumkin bo‘lgan konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni chiqarsa.
  

Konsolidatsiyalashning umumiy qoidalari. 10-son MHXSga muvofiq konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishda kompaniya aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromad va xarajatlarning analogik moddalarini qo‘shib chiqish yo‘li bilan bosh va sho‘’ba tashkilotlar moliyaviy hisobotlarini har bir satr bo‘yicha konsolidatsiyalaydi.

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot yagona iqtisodiy tashkilot sifatidagi guruh to‘g‘risida moliyaviy axborotlarni taqdim eta olishlari uchun quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:

• 
  Bosh kompaniyaning har bir sho‘’ba korxonaga investitsiyalarining balans qiymati va bosh kompaniyaga taalluqli bo‘lgan har bir sho‘’ba korxona kapitali qismi eliminatsiyalanadi (ya’ni o‘zaro chiqarilib tashlanadi); birlashishi natijasida gudvil yuzaga kelishi mumkin, qaysiki moliyaviy holat to‘g‘risidagi konsolidatsiyalashgan hisobotda alohida satrda aks ettiriladi;
  
• 
  hisobot davri uchun konsolidatsiyalanadigan sho‘’ba kompaniyalar foyda va zararlardagi nazorat qilinmaydigan qatnashish hissasi aniqlanadi;
  
• 
  konsolidatsiyalashadigan sho‘’ba kompaniyalar sof aktivlaridagi nazorat qilinmaydigan qatnashish hissasi bosh kompaniya aktsiyadorlari kapitalidan alohida ko‘rsatiladi.
  

Sof aktivlarda nazorat qilinmaydigan qatnashish hissasi tarkib topadi:

• 
  biznesni birlashtirish sanasida sho‘’ba kompaniyalar sof aktivini nazorat qilmaydigan qatnashish hissasi;
  
• 
  xarid qilish vaqtidan hisobot sanasiga qadar sho‘’ba kompaniya kapitali o‘zgarishidagi nazorat qilinmaydigan qatnashish hissasi.
  

Guruh kompaniyalari o‘rtasida mavjud bo‘lgan guruh ichidagi qoldiqlar, operatsiyalar, daromadlar va xarajatlar to‘liq chiqarilib tashlanishi kerak.

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishda bosh kompaniya va sho‘’ba kompaniyalar moliyaviy hisobotlari bir hisobot sanasida tuzilgan bo‘lishi shart. Agar bosh kompaniyaning hisobot sanasi sho‘’ba kompaniyaning hisobot sanasidan farq qilsa 10-son MHXSga muvofiq sho‘’ba kompaniya bosh kompaniyaning hisobot sanasiga qo‘shimcha moliyaviy hisobot tuzishi talab etiladi. Bunday hollarda ushbu sana va bosh kompaniya hisobot sanasi oralig‘ida yuz bergan salmoqli bitimlar yoki hodisalarning ta’siri korrektirovka kiritish orqali inobatga olinadi.

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot guruhning yagona hisob siyosati asosida shakllanadi. Agar guruhda bironta kompaniyaning qaysidir hisob obyektlari yoki operatsiyalariga nisbatan hisob siyosati guruhning hisob siyosatiga muvofiq kelmasa, bunday hollarda hisobot konsolidatsiyasi maqsadlari uchun korrektirovkalarni kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi.

4.