Microsoft Word 127b2635c69e0ccce220d54f0a4d206a612d9bae85273c7ad237f9e445cb2da1

 

2. Davlat byudjeti g’azna ijrosini tashkil qilishda G’aznachilikning o’rni va 

ahamiyati 

Davlat moliyasini  boshqarish  masalalari  iqtisodiyot  va moliya  nazariyasida 

markaziy  o’rinni  egallaydi.  Iqtisodiyotni  va  davlat  moliyasini  boshqarishdagi 

---

142 

 

muammolar  shundan  iboratki,  bozor  xo’jaligi  o’z-o’zini  tartiblovchi  va 

rivojlantiruvchi  tizim  (bozorning  “ko’rinmas  qo’li”)  bo’lishiga  qaramasdan,  hech 

qachon davlat aralashuvisiz samarali ishlamagan. Tarixiy taraqqiyotdan ma’lumki, 

umuman  olganda,  kapitalistik  bozor  xo’jaligining  yuzaga  kelishi  faol  davlat 

aralashuvi  bilan  birga  sodir  bo’lgan.  Masalan,  1563  yilda  ingliz  qirolichasi 

Elizaveta I milliy baliqchilikni qo’llab-quvvatlash va unga bo’lgan talabni oshirish 

maqsadida  o’z  xizmatkorlariga  haftasiga  2  marta  go’sht  mahsulotlarini  iste’mol 

qilishni  ta’qiqlagan.  1666  yilda  esa  Angliyada  jun  mahsulotlarini  sotish  bilan 

bog’liq  qiyinchiliklarni  tugatish  uchun  bir  qator  tadbirlar  amalga  oshirilgan, 

xususan,  vafot  etgan  fuqarolarni  jun  matodan  bo’lgan  kiyimlarda  dafn  etish 

majburiy qilib qo’yilgan, bu qonunni buzganlarga 5 funt-sterling miqdorida jarima 

belgilangan.    

Aksariyat  hozirgi  zamon  iqtisodchi-olimlarning  fikricha,  bozorning 

“ko’rinmas  qo’li”  davlatning  “ko’rinadigan  qo’li”  bilan  to’ldirilib  turilishi  kerak. 

Bu borada kelishmovchiliklar, qarama-qarshi fikrlar yuzaga kelishining sababi bu 

aralashuvning  qay  darajada  bo’lishi  bilan  bog’liq,  lekin  davlatning  tartiblovchi 

tamoyili  asosan  ko’pchilik  olimlar  tomonidan  e’tirof  etilmoqda.  Bunday 

yakdillikning  asosiy  sababi  shundaki,  olimlarning  fikriga  ko’ra,  bozor  jamiyatda 

mavjud  bo’lgan  iqtisodiy  va  ijtimoiy  muammolarning  barchasini  o’z-o’zidan  hal 

qila  olmaydi.  Misol  uchun,  monopoliya  sharoitida  o’z-o’zini  tartiblash  raqobatni 

rivojlantira olmaydi, bu esa tovarlar ma’lum turlari narxining oshishiga olib keladi 

va natijada aholi daromadlari iqtisodiyotning alohida bir sektorida ushlanib qoladi. 

Bunday hollarda bozor mexanizmi samarasiz ishlay boshlaydi va iqtisodiy tanglik 

sharoitida  iqtisodiyotni  barqarorlashtirishda  bozor  mexanizmi  sust  qatnashadi. 

Shuning uchun, iqtisodiyotni tartiblovchi qo’shimcha mexanizmlarni ishlab chiqish 

ehtiyoji  tug’iladi.  Ana  shunday  mexanizmlardan  biri  –  davlatning  iqtisodiyotni 

tartiblovchi dastak va  vositalaridir.  Iqtisodiyotni  faqat “ko’rinmas qo’l”ga  tashlab 

qo’yish  ijobiy  natija  bermasligini  va  bu  haqiqatning  naqadar  to’g’ri  ekanligini 

bugungi kundagi reallik, jahonda yuz berayotgan to’fonlar tasdiqlab turibdi.  

---

143 

 

Xulosa  qilib  aytganda,  iqtisodiyotni  davlat  tomonidan  tartiblashning  bosh 

maqsadi – iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mamlakatda mavjud ichki 

tuzumni mustahkamlash, mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy jarayonlarni jahondagi 

o’zgaruvchan  sharoitlarga  moslashtirishdan  iborat.  Tartiblashning  boshqa  barcha 

maqsad va vazifalari ana shu bosh maqsadga bo’ysundirilgan. 

Bu borada davlat moliyasini boshqarish va tashkil qilishning oldida qanday 

vazifalar turganini ta’kidlab o’tish o’rinli, ular

:

 

  muvozanatlashtirilgan  bozorga  kirib  borishda  barqaror  taraqqiyotga 

erishish  maqsadida  maksimal  darajada  moddiy  va  moliyaviy  rezervlarni  qidirib 

topish; 

  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  istiqbollari  va  maqsadli  dasturlarning 

samarali  bajarilishini  ta’minlovchi  byudjet  daromadlarining  umumiy  hajmini 

to’g’ri belgilash; 

  umumdavlat  ahamiyatiga  ega  bo’lgan  barcha  tadbirlarni  uzluksiz 

moliyalashtirish  ehtiyojini  inobatga  olgan  holda,  davlat  byudjeti  xarajatlari 

umumiy hajmini to’g’ri belgilash va ularni optimallashtirish; 

  iqtisodiyotdagi  inflyatsion  tendentsiyalar  va  pul-kredit  nobarqarorligini 

bartaraf  etishga,  milliy  pul  birligining  barqarorligini  ta’minlashga  qaratilgan 

moliyaviy  barqarorlashtirish  dasturlarini  davlat  byudjet  siyosati  chora-tadbirlari 

bilan muvofiqlashtirish; 

  iqtisodiy  jihatdan  maqsadga  muvofiq  bo’lgan  noinflyatsion  manbalar 

hisobidan byudjet defitsitiga barham berish yoki uni qisqartirish; 

  iqtisodiy  mintaqalar,  xo’jalik  sohalari  va  byudjetlar  o’rtasida  davlat 

daromadlarini  qayta  taqsimlash  yo’li  bilan  turli  darajadagi  byudjetlarni 

balanslashtirish maqsadida byudjetni oqilona tartibga solishni amalga oshirish; 

  keng  ko’lamli  ijtimoiy-iqtisodiy  dasturlarning  samarali  amalga 

oshirilishini  ta’minlash  imkonini  beradigan  byudjetni  o’rta  va  uzoq  istiqbolga 

mo’ljallab rejalashtirishning ahamiyatini oshirish; 

---

144 

 

  soliq  majburiyatlarini  bajarishda  alohida  fuqarolar  va  yuridik 

shaxslarning moliyaviy faoliyatlari ustidan nazoratni ta’minlash; 

  zamonaviy  texnika  va  texnologiyalardan  keng  foydalanish  asosida  va 

moliyaviy  hisob-kitoblarning  avtomatlashtirilgan  tizimini  joriy  qilish  orqali 

byudjetlarni tuzish va ijro etish jarayonlarini avtomatlashtirish va boshqalar. 

Davlat  moliyasini  boshqarish(DMB)ni  isloh  etish  strategiyasi  O’zbekiston 

Respublikasida  DMB  tizimini  nazorat  qilishni  takomillashtirishdan  iborat.  Ushbu 

strategiyadan  kutilayotgan  oraliq  maqsad  –  DMB  tizimida  muhim  jarayonlarni 

modernizatsiyalash  bo’lib,  bugungi  kunda  islohotlar  strategiyasining  asosiy 

yo’nalishlari quyidagilardan iborat (1-rasm): 

1-zamonaviy markazlashgan g'aznachilik tizimini shakllantirish; 

2- Yagona byudjet  hisobi tizimini shakllantirish va yuritish; 

3-O’rta muddatli byudjet strategiyasi va byudjetlashtirilishiga o’tib boorish; 

4- Byudjet qonunchiligini yanada takomillashtirish; 

5-Barqaror  byudjet  daromadliligini  t’minlash  maqsadida  oqilona  soliq 

siyosatini yuritish 

 

---

145 

 

Byudjet qonunchiligini  yanada  takomillashtirish  Barqaror  byudjet daromadliligini 

t’minlash 

maqsadida 

oqilona 

soliq 

siyosatini 

yuritish 

 

1-rasm. Davlat moliyasini boshqarish tizimini isloh qilish strategiyasi 

yo’nalishlari

41

 

Ushbu  strategik  vazifalarni  bosqichma-bosqich  amalga  oshirish  doirasida 

O’zbekiston  Respublikasi  “Davlat  byudjetining  g’azna  ijrosi  to’g’risida”gi 

(26.08.2004)  Qonunining  qabul  qilinishi  byudjet  ijrosining  g’aznachilik  tizimiga 

o’tilishiga  asos  soldi.  2005  yil  may  oyida  davlat  byudjeti  ijrosining  g’aznachilik 

tizimini  bosqichma-bosqich  joriy  etishni  amalga  oshirish  maqsadida  O’zbekiston 

Respublikasi Moliya vazirligi huzurida “Davlat byudjetining g’azna ijrosini tadbiq 

etish  va uslubiyot  boshqarmasi”,  keyinchalik  (2007  yilda) uning  negizida  Moliya 

vazirligi G’aznachiligi tashkil etildi. 

2007 yilga kelib O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Osiyo taraqqiyot 

banki  ishtirokida  “Davlat  moliyasini  boshqarishni  isloh  qilish”  loyihasini  amalga 

oshirish  chora-tadbirlari  to’g’risida”gi  PQ-721-son  Qarori  (01.11.2007)  qabul 

                               

41

 

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Osiyo taraqqiyot banki ishtirokida "Davlat moliyasini boshqarishni isloh 

qilish" loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida” 2007 yil 1 noyabrdagi PQ-721-son Qarori