Microsoft Word 01 Kishlok xujalik ishlab chikarish iktisodiyoti

 

4.4. Moliya, kryedit, soliq va baholar islohoti 

 

Qishloq xo’jaligida erkin bozor munosabatlarini shakllantirish maqsadida moliya, soliq, kryedit 

hamda  baholar  tizimini  isloh  etish  ob'yektiv  zaruriyat  hisoblanadi.  Chunki  davlat  mulkchiligiga 

asoslangan  korxonalarning  faoliyatini  moliyalashtirish,  ularga  vaqtincha  foydalanish  uchun  bo’sh 

bo’lgan  mablag`larni  kryedit  shaklida  byerish,  yetishtirilayotgan  mahsulotlarning  xarid  qilish 

baholari  davlat  tomonidan  markazdan  ryejali  tarzda  amalga  oshirilar  edi.  Erkin  bozor  iqtisodiyoti 

sharoitida esa korxonalar ishlab chiqarishi uchun zarur bo’lgan mablag`larni eng avvalo o’zlari ishlab 

topishlari kyerak. Mablag` yetishmagan hollarda uni chyetdan o’zaro manfaatli tarzda olishga, ishlab 

chiqargan mahsulotlarini esa bozor talablari asosida sotishga harakat qilishlari lozim. Shunday ekan, 

---

 

 

 

91 

 

bozor  iqtisodiyotiga  bosqichma-bosqich  davlat  rahbarligida  o’tilayotgan  davrda  ryespublikamiz 

qishloq xo’jaligida moliya, kryedit, soliq hamda baholar islohoti qay tarzda amalga oshirilmoqda. 

Bu  o`rinda  ta'kidlash  kyerakki,  qishloq  xo’jalik  yerlariga,  yirik  irrigatsiya-myelioratsiya 

inshootlariga  nisbatan  davlat  mulkchiligi  saqlanib  qolganligi  tufayli  yangi  yerlarni  komplyeks 

o’zlashtirish, foydalanilayotgan yerlarning unumdorligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan 

irrigatsiya va myelioratsiya tadbirlari, yirik irrigatsiya-myelioratsiya inshootlarini qurish, ta'mirlash 

va  ulardan  foydalanish  uchun  davlat  byudjyetidan  mablag`  ajratilmoqda.  Qishloq  hududlarida 

ekologik  muhitni  sog`lomlashtirish  bilan  bog`liq  bo’lgan  tadbirlarga  ham,  qishloq  xo’jaligidagi 

urug`chilik,  syelyektsiya,  naslchilik,  vyetyerinariya  sohalariga  ham  mablag`lar  byudjyetdan 

byerilmoqda.  Bundan  tashqari  tarmoqdagi  davlat  tashkilotlarining  faoliyatlari  ham  byudjyetdan 

ajratilayotgan  mablag`lar  evaziga  moliyalashtirmoqda.  Shirkat,  fyermyer,  mustaqil  dyehqon 

xo’jaliklari esa ishlab chiqarishi uchun talab etilgan mablag`larning asosiy qismini o’z hisoblaridan 

sarflamoqdalar. 

Ular  ishlab  chiqarish  vositalarini  o’z  foydalari,  amortizatsiya  fondi  hamda  asosiy  vositalarni 

tugatishdan  olayotgan  mablag`lari  hisobidan  xarid  qilmoqdalar.  Bunday  mablag`lar  yetishmagan 

hollarda  chyetdan  vaqtincha  bo’sh  bo’lgan  mablag`larni  manfaatli  ravishda  jalb  etishga  harakat 

qilmoqdalar.  

Shuningdyek,  bu  jarayonda  homiylarning  ajratmalari,  turli  xildagi  kryedit  institutlarining 

vaqtincha  bo’sh  bo’lgan  mablag`lari,  barcha  invyestorlarning  sarmoyalari  jalb  etilmoqda.  Bunda 

o’zaro manfaatlar e'tiborga olinmoqda. Qishloq xo’jalik korxonalari aktsionyerlik-tijorat banklaridan 

asosiy vositalar uchun uzoq, aylanma vositalar uchun esa qisqa muddatli kryeditlar oladilar. Ularni 

olishda kryedit stavkalarining foiz darajasiga hamda qaytarib byerish vaqtining boshlanishiga alohida 

e'tibor byerishlari lozim. Lyekin hozirgi davrda qishloq xo’jalik korxonalari kam foyda olayotganligi, 

ryentabyelligi  pastligi  uchun  kryedit  institutlari  ularga  juda  ham  oz  miqdorda  kryedit  mablag`lari 

byermoqdalar. Bu ularning talablarini mutlaqo qondira olmayapti. Shuning uchun qishloq xo’jalik 

korxonalari  banklardan  kryedit  olish  uchun  yetishtirayotgan  mahsulotlarini  va  oladigan 

daromadlarini ham garovga qo’yishlari kyerak. 

O’tish davrining hozirgi bosqichida davlat ehtiyojlari uchun talab etilmagan miqdordagi paxta, 

g`alla, sholi mahsulotlari  yetishtirishni davlat byudjyetidan maxsus fondlar orqali moliyalashtirish 

amalga  oshirilmoqda.  Lyekin  bu  mablag`  qishloq  xo’jalik  ishlab  chiqarishi  uchun  zarur  bo’lgan 

yoqilg`i, yonilg`i, minyeral o’g`itlar, ehtiyot qismlar sotib olish uchun sarflanmoqda. Qishloq xo’jalik 

korxonalari bunday mablag`larning  atigi 7 foizinigina ish haqi sifatida sarflashi mumkin. 93 foizi 

yuqoridagi  yo’nalishlar  uchun  sarflanadi.  Bu  borada  xo’jaliklar  uchun  erkinlik  byerilmagan.  2004 

yilda  qishloq  xo`jaligida  iqtisodiy  munosabatlarni  chuqurlashtirish  maqsadida  shirkat  hamda 

fyermyer xo`jaliklaridan yetishtirilayotgan mahsulotlarni davlat buyurtmalariga binoan sotib olishda 

avval o`rnatilgan transhlar o`rniga ekspyerimyent tariqasida byevosita imtiyozli bank kryeditlarining 

summasi sotib olinadigan mahsulotni  yetishtirish uchun tyexnologik kartalarga binoan qilinadigan 

xarajatar  summasidan  kam  bo`lmasligi  kyerak.  Lyekin  byevosita  bank  kryeditlari  bo`yicha 

byeriladigan  mablag`  yana  avvalgi  transhdagidyek  minyeral  o`g`itlarni,  yoqilg`i  va  yog`lash 

matyeriallarini  hamda  ehtiyoit  qismlar  sotib  olish  maqsad  qilib  qo`yilgan.  Bunday  tartib  qishloq 

xo`jalik korxonalariga olayotgan kryedit mablag`larini o`zlarini hohishlari bo`yicha erkin, mustaqil 

sarflash  imkoniyatini  byermaydi.  Shuning  oqibatida  olinayotgan  kryedit  mablag`lari  doim  ham 

samara kyeltirmaydi. Chunki ko`pchilik hollarda qishloq xo`jalik korxonalari ishlab chiqarish yilning 

dastlabki oylarida ko`proq mablag`ni yerni haydashga, uni ekishga tayyorlashga, ariiq - zovurlarning 

tyexnik holatini yaxshilashga sarflashi lozim. Lyekin byevosita kryeditdagi mablag` ularni ta'minlash 

qobiliyatiga  ega  emas.  Ya'ni  xarajatlar  kryedit  mablag`lari  bilan  ta'minlanmagan.  Shunday  holat 

minyeral  o`g`itlarni  sarflash  jarayonida  ham  sodir  bo`lmoqda.  Shuning  uchun  byevosita 

byerilayotgan kryedit mablag`larini sarflash erkinligi korxonalarga byerilishi maqsadga muvofiqdir. 

2004 yilda ham davlat buyurtmalari bo`yicha sotib olingan paxta xom-ashyosining narxi bilan uning 

chigit  urug`i  qishloq  xo`jalik  tyexnikalarining  erkin  narxlari  o`rtasida  nomutanosiblik  saqlanib 

---

 

 

 

92 

 

qolgan. Masalan, paxta xom-ashyosining davlat  xarid narxi 2004  yilda 15,4 foizga oshgan bo`lsa, 

paxta ekilgan maydonga ishlov byeradigan kultivatorning narxi 33,7 foizga, yer haydaydigan TTZ – 

60.11 va TTZ – 100.11  rusumli traktorlarning  erkin narxi 22.1 – 26,3 foizga oshgan.  Bunday hol 

qishloq xo`jaligi korxonalarining iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko`rsatmoqda.  

 

Kyelajakda bu jarayonni qisman bo’lsa ham takomillashtirish, ya'ni korxonalarga bunday 

mablag`larni sarflashda erkinlik byerish maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo’jaligiga ichki va tashqi 

invyestitsiyalarni  jalb  etishga  alohida  e'tibor  byerish  lozim.  Uning  huquqiy  asoslari  yaratilgan. 

Chunonchi,  «Invyestitsion  faoliyat  to’g`risida»,  «Chyet  el  invyestitsiyalari  to’g`risida»gi  qonunlar 

qabul qilingan. Dyemak, endilikda korxonalar hamkorlar qidirib topishga harakat qilishlari kyerak. 

Shuningdyek, davlat kanallari orqali kyelayotgan invyestitsiyalarning bir qismini qishloq xo’jaligiga 

yo’naltirish ham foydadan xoli emas. 

O’tish  davrida  qishloq  xo’jalik  korxonalaridan  olinayotgan  soliqlar  tizimi  ham 

takomillashtirilmoqda.  1999  yilgacha  ular  daromad,  yer,  suv,  mulk,  aktsiz  va  boshqa  turdagi 

soliqlarni,to`lovlarni  to’lar  edilar.  1999  yilning  1  yanvaridan  boshlab  korxonalardan  yagona  yer 

solig`i  olinmoqda.  Uning  miqdori  yer  unumdorligiga(yerning  klasslar  bo`yicha  ball  bonityetiga) 

qarab  byelgilanadi.  Lyekin  yagona  yer  solig`i  miqdorini  (stavkasini)  aniqlash  tartibini  xo’jaliklar 

bilmaydilar.  Ular  tuman  soliq  inspyektsiyalari  tomonidan  byerilgan  stavkalar  bo’yicha  soliq 

summasini aniqlab, byelgilangan muddatlarda mahalliy byudjyetga o’tkazadilar.  

Yagona yer solig`ining joriy etilishi xo’jaliklar uchun ancha qulaylik tug`dirdi. Chunki 10 ta 

soliq turi bo’yicha hisob-kitob qilgandan ko`ra, yagona soliqni hisoblash ancha yengil. Yagona yer 

solig`ining  joriy  etilishi  bilan  xo`jaliklar  tomonidan  byudjyetga  to’lanayotgan  summa  qisqargani 

yo`q, balki anchaga oshdi. Bu hol xo’jaliklarni ancha o’ylantirmoqda. Ularda mablag` yetishmasligi 

syezilmoqda. Shuning uchun uning stavkalarini ko’rib chiqish hozirgi vaqtda xo’jaliklar uchun eng 

muhim masala hisoblanadi. Chunki so’nggi yillarda tuproq unumdorligining pasayish tyendyentsiyasi 

kuzatilmoqda. Ryespublika miqyosida tuproqning ball bonityeti 1995-2004 yillar mobaynida 8 ballga 

psaygan. 1992 yildan qishloq xo’jalik korxonalari yetishtirayotgan barcha mahsulotlarini erkin sotish 

imkoniyatlariga  ega  bo’la  boshladilar.Bu  tarmoqda  baholar  islohoti  amalga  oshirilayotganligidan 

dalolat byeradi. 

Hozirgi  davrda  xo’jaliklar  yetishtirayotgan  mahsulotlarini  bir  qancha  turdagi  narxlarda 

sotmoqdalar. Jumladan: 

 

shirkatlar  davlat  ehtiyojiga  kyerak  bo’lgan  paxta,  bug`doy,  sholining  ryejalashtirilgan 

hosilga nisbatan 30 foizini, fyermyerlar esa 50 foizini davlat xarid narxlarida; 

 

yetishtirilgan  hoslining  davlat  buyurmalaridan  ortig`ini  mahsulotlarni  oluvchilar  bilan 

tuzilgan  shartnomalarda  ko’rsatilgan  kyelishilgan  baholarda  (ularni  shartnoma  baholari  ham  dyeb 

atashadi); 

 

erkin sotiladigan mahsulotlarni erkin baholarda birja narxlarida sotmoqdalar; 

 

xo’jalik  ichida  istye'mol  qilinadigan  yoki  foydalaniladigan  mahsulotlarni  esa  ularning 

tannarxlarida yoki erkin narxlarda o’tkazmoqdalar. 

Bular bozor iqtisodiyoti talablariga to’liq javob byermaydi. Shuning     uchun uni kyelajakda 

yanada takomillashtirish talab etiladi.