“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash asoslari”

Nazorat savollar: 
1. O‘lchash vositalari? 
2. Kalibrlanishiga doir talablar? 
3. Kalibrlash ishlarining sifatini omillari? 
 
MAVZU: 
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini tekshirishda qo‘llaniladigan fizik usullarni 
o‘rganish.
 
Ishning maqsadi: 
Mahsulotlar tarkibini aniqlashning fizikaviy usullari, ularning kimyoviy 
tarkiblarini, fizikaviy, mikrobiologik, texnologik xususiyatlarini aniqlashda keng qo‗llaniladi. 
O‗lchash usuli, o‗z navbatida, fizikaviy va fizik – kimyoviy, kimyoviy, mikrobiologik, 
tovarshunoslik-texnologiya usullarga bo‗linadi. Bu usullarning qulayligi shundan iboratki, unda 
natija miqdoran ya‘ni, raqamlar bilan va bu natija katta aniqlikda ifodalanadi.
Qishloq xo‗jaligi mahsulotlarining tarkibini tekshirishning ushbu usullari maxsulotning solishtirma 
og‗irligini, yopishqoqligini, erish, qotish va qaynash haroratini, optik xususiyatlarini aniqlashdan 
iboratdir. Mahsulotning solishtirma og‗irligi va zichligini areometr, piknometr va gidrostatik 
tarozilar yordamida o‗lchash mumkin. Ularning solishtirma og‗irligi asosida ma‘lum darajada 
kimyoviy tarkibi va sifati haqida so‗z yuritish mumkin. 
Yog‗larning erish va qotish harorati asosida ular tabiatining tozaligini va ma‘lum darajada uning 
tarkibida qanday yog‗ kislotalari borligi haqida ma‘lumotga ega bo‗lish mumkin. Yog‗larning erish 
va qotish harorati yog‗ning qattiq holatdan suyuq holatga o‗tish paytidagi haroratini termometr 
bilan o‗lchash natijasida aniqlanadi. 
Oziq 
– ovqat mahsulotlarining optik xususiyatlari esa polyarimetriya, refraktometriya, 
fotokalorimetriya, lyuminessent hamda xromatografiya usullari yordamida aniqlanadi. 
Refraktometriya usuli 
Refraktometriya usuli bilan oziq – ovqat mahsulotlari tarkibida yog‗ning, suvning, spirtning, 
qandning va boshqa quruq moddalarning foiz miqdorini aniqlash mumkin. Ushbu usulni tahlil 
asosida o‗rganamiz. 
Refraktometriya usuli nurning bir muhitdan ikkinchi bir muhitga o‗tish paytida uning 
yo‗nalishining o‗zgarishiga yoki sindirish ko‗rsatkichi koeffitsientlarini aniqlashga asoslangandir. 
Masalan, refraktometr yordamida asalning tarkibida qancha suv borligini, sharbatlar tarkibida 
qancha quruq modda borligini yoki bo‗lmasa moy va yog‗larning sindirish ko‗rsatkichlari orqali 
ularning tozaligini va buzilgan – buzilmaganligini aniqlash mumkin. 
Refraktometriya 
usuli 
moddaning 
nur 
sindirish 
ko‗rsatkichini 
(refraksiyasini) 
aniqlashga 
asoslangan. Bunda moddaning tabiati, uning tozaligi yoki eritmadagi tarkibi aniqlanadi. Bu usulda 
juda oddiy hamda nihoyatda kam miqdorda bo‗lgan moddalarni ham aniqlash mumkin bo‗lganligi 
uchun hozirgi vaqtda ko‗p qo‗llaniladi. 
Qishloq xo‗jalik mahsulotlarining tarkibini tahlil qilish uchun bu usuldan keng foydalanilmoqda. 
Shu jumladan oziq – ovqat mahsulotlari –yog‗, moy, tomatli mahsulotlar, murabbo va jemlar 
refrektometriya yordamida tekshirilmoqda. Masalan, oziq – ovqat mahsulotlari tarkibidagi yog‗ni 

---

231 
miqdoriy aniqlash, suyuqliklardagi spirtning miqdorini o‗lchash, konditer mahsulotlari va har xil 
noalkagol ichimliklar tarkibidagi asosiy mahsulotni texnologik protsesslar jarayonida nazorat 
qilishda refraktometriyadan keng foydalaniladi. 
Refraktometrlar yordamida nur sindirish ko‗rsatkichi aniqlanadi. Moddaning tozaligi uning 
aniqlangan sindirish ko‗rsatkichini jadvaldan olingan toza moddaning konstantasi bilan taqqoslab 
ko‗riladi. Agar moddaning nur sindirish ko‗rsatkichi kerakli qiymatdan ko‗pi bilan 0,001 ga farq 
qilsa, bunday modda toza hisoblanadi. 
Nur sindirish ko‗rsatkichi temperaturaga bog‗liq, shuning uchun refraktometriya o‗lchashlarni 20 S 
da bajarish qabul qilingan. O‗lchash vaqtida temperaturalar orasida farq bo‗lsa, u holda maxsus 
jadvaldan temperaturalar farqining qiymati ham hisobga olinadi. Bosim ortishi bilan nur sindirish 
ko‗rsatkichi ham ortadi. 
Nur sindirish ko‗rsatkichini aniqlash usuli ikki xil muhit chegarasidan monoxramatik nur o‗tganda 
nurning burilish (sinish) prinsipiga asoslangan. Nurning to‗liq ichki qaytish burchagining qiymati 
refraktometr shkalasidan olinadi. Laboratoriyalarda foydalaniladigan ko‗pchilik refraktometrlarning 
oddiy umumiy tuzilishi bilan tanishaylik. Ko‗pchilik refraktometrlarda tushirilayotgan suyuqlik 
ikkita prizma orasida joylashtiriladi. Prizmadan o‗tayotgan nur sinadi yoki u muhit chegarasi 
orasidan aks etishi natijasida, yaqqol yorug‗ va qorong‗u chegara hosil bo‗ladi. Shkaladagi bu 
chegaraning o‗rni tekshirilayotgan moddaning to‗liq ichki qaytish burchagiga bog‗liq. 
Yorug‗lik manbai sifatida natriydan ajralib chiqadigan monoxromatik nur yoki oddiy yorug‗lik 
nuridan foydalaniladi va maxsus oyna bilan yorug‗lik tushudigan holatga keltirilib, so‗ngra 
yorug‗lik prizmaga yo‗naltiriladi. Ma‘lumki, yorug‗lik har xil to‗lqin uzunlikdagi nurlardan tarkib 
topgan. Yorug‗lik prizmalardan o‗tayotganda dispersiya hodisasiga uchraydi. Natijada ikki chegara 
orasida (yorug‗ qism bilan qorong‗u qism chegarasida) kamalak chiziqchalar hosil bo‗ladi. Bu 
refraktometr 
shkalasidan 
hisob 
olishni 
qiyinlashtiradi. 
Hozirgi 
vaqtda 
chiqarilayotgan 
refraktometrlarda yorug‗lik dispersiyasini yo‗qotish uchun kompensatorlar qo‗yilgan. Kompensator 
dastasini burash bilan yaqqol yorug‗ va qorong‗i chegara hosil qilinadi. Refraktometr 
ko‗rsatkichining to‗g‗ri ishlayotganligini tekshirish uchun normal suyuqliklardan yoki distillangan 
suvdan foydalaniladi. Distillangan suvning 20 S dagi nur sindirish ko‗rsatkigi 1,333 ga teng. 
Qayta ishlash korxonalarining laboratoriyalarida ko‗pincha, IRF – 22 markali (3.1-rasm) va RPL – 
IRF – 22 markali refraktometrda nur sindirish ko‗rsatkichi 1,3 – 1,7 oraliqda bo‗lgan 
moddalar o‗lchanadi. Bu refraktometrlardan suyuq va qattiq holatdagi sanoat va oziq – ovqat 
mahsulotlarining eritmalarini analiz qilishda foydalaniladi. RPL – 3 markali refraktometrlar 
suyuqliklarni hamda konditer mahsulotlardagi, konservalardagi, kraxmaldagi quruq moddalarning 
miqdorini saxaroza miqdoriga taqqoslab nur sindirish ko‗rsatkichini aniqlashga mo‗ljallangan.