Materialshunoslik indd

2.13 - rasm. Qotishmaning cho‘zilishdagi mustahkamligini 
aniqlashda ishlatiladigan namuna
8
.
2.14 - rasm. Cho‘zilishga sinash mashinasi
8
.
8
 Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 
7th ed.p.cm/ ­ Printed in the United States of America/ John Wiley & Sons, 
Inc.­ 2014, 172­bet.

---

40
Namunani sinashda u uzilmay chidash bergan eng katta (maksi
-
mal) kuch 
(R) 
ning, shu namuna ko‘ndalang kesimi yuzi 
(F) 
ga nis-
bati qotishmaning 
cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi 
deyiladi.
2.15-rasm. Namunani cho‘zilishga sinashdagi deformatsiya 
egri chizig‘i
8
.
An’anaviy  materiallarni  buzilish  F  nuqtasigacha  o‘zini  tutishi 
eksperimental  deformatsiya  egri  chizig‘i  keltirilgan.  Mustahkamlik 
chegarasi  M  nuqta  bilan  belgilangan.  Sxematik  ravishda  deformat­
siyalanish egri chizig‘ida deformatsiyalanishning turli bosqichlarida 
namunalarning doira ichida tashqi ko‘rinishi va shakillari xarakteri 
ko‘rsatilgan.
Cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi quyidagi matematik ifoda 
yordamida aniqlanadi:
0
F
P
b
b
=
σ
P
b 
– sinashdagi eng katta kuch, kg;
F
0 
– namunaning sinashdan oldingi ko‘ndalang kesimi yuzi, mm
2
.
Qotishmaning cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasini aniqlash 
orqali plastik xossalarini nisbiy cho‘zilishi va torayishini ham aniq­
lash mumkin. Qotishmaning nisbiy uzayishi quyidagicha aniqlanadi:

---

41
%
100
0
0
1
⋅
−
=
l
l
l
δ
bu yerda,
 
l
0
–namunaning deformatsiya-
lanishdan  oldingi  uzunligi,  mm;
 
l
1
–na-
munaning deformatsi yalanishdan keyin-
gi uzunligi, mm.
Qotishmaning nisbiy torayishi quyidagicha aniqlanadi:
bu yerda,
 
F
0
–namunaning sinashdan 
oldingi  ko‘n da   lang  kesimi  yuzi,  mm
2
; 
F
1
–namunaning cho‘zil gandan keyingi 
ko‘ndalang kesimi yuzi, mm
2
.
Qotishmaning zarb kuchlariga ta’siriga sinmay qarshilik ko‘rsatishi 
zarbiy  qovushqoqligi 
deyiladi.  Zarb  kuchlari  ta’sirida  bo‘ladigan 
buyumlar  (tirsakli  vallar,  shatun,  porshen,  vagon  o‘qlari)  dinamik 
kuchlar ta’sirida ishlaydi. Zarbiy qovushqoqlikka sinaladigan qotish
-
malardan maxsus namuna (DSt 9454 – 78) tayyorlanadi va mayatnikli 
kopyorda sindiriladi. Namunani sindirish uchun sarflanadigan 
A 
ish-
ning, namunaning singan joyi ko‘ndalang kesimi yuzi F ga nisbati 
zarbiy qovushqoqlikni beradi va quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.
F
Ql
F
A
H
)
cos
(cos
α
β
α
−
=
=
bu yerda, 
Q 
– mayatnik og‘irligi, kg; l – mayatnik radiusi, mm; 
a–  mayatnikning  zarbgacha  ko‘tarilish  burchagi;  b–  mayatnikning 
zarbdan keyingi ko‘tarilish burchagi.
Qotishmaning  tuzilishini  oddiy  ko‘z,  lupa  hamda  mikroskop 
yordamida tekshirish 
makroanaliz 
va u material makronuqsonlarini 
baholashda qo‘llaniladi. Makronuqsonlarga darzlar, g‘ovaklar, qo-
tishmada ba’zi elementlarning notekis taqsimlanishi (likvatsiya) kabi 
nuqsonlar kiradi.
Sinish yuzalarini o‘rganish ham makroanalizga kiradi. Sinish 
uch  turga  bo‘linadi. Agar  siniq  yuzasi  g‘adir­budur  bo‘lsa,  buyum 
materiali  deformatsiyaga  uchramasdan,  mo‘rt  sinadi.  Siniq  yuzasi 
yaltiroq bo‘lib, yuzada sinish markazi vujudga kelib, shu markazdan 
%
100
0
1
0
F
F
F
−
=
ϕ

---

42
sinish chiziqrining yo‘nalishi ko‘rinib tursa, 
qovushqoq sinish 
deyi-
ladi. Bunday sinish juda katta deformatsiya natijasida sodir bo‘ladi. 
Toliqish  natijasida  sinish 
ham qovushqoq sinish kabi sodir bo‘ladi 
va darz paydo bo‘lishi, uning kattalashishi buyumning sinishi bilan 
yakun topadi.
Qotishmalarning ichki tuzilishini o‘rganish 
mikroanaliz 
deyiladi. 
Mikroanaliz orqali donalar tarkibini, ulardagi nuqsonlarni, dislokat-
sion tuzilishni, donalar o‘lchamlarini aniqlash mumkin. Buning uchun 
1500–2000 marta katta qilib ko‘rsatadigan optik yoki elektron mik­
roskoplar ishlatiladi. Elektron mikroskoplar buyumni 100 000 dan 
500 000 martagacha kattalashtirib ko‘rsatadi. Elementar kristall pan
-
jaraning  turlari  rentgen  nurlari  ta’sirida  o‘rganiladi.  Kristall  panja
-
radagi atomlar joylashuvi, panjara parametrlari va dislokatsiya zichli
-
gi kabi kattaliklar rentgenografiya usulida o‘rganiladi.