Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Инверсия деб гап бўлакларининг ўрин алмашиниши, ёки гап бўлаклари жойлашиш тартибининг маълум бир мақсад билан ўзгариши ҳодисасига айтилади. Инверсия оғзаки нутққа хос хусусият. Бадиий матнда қаҳрамонлар нутқини жонли нутққа яқинлаштиришда, уларнинг тилини индивидуаллаш- тиришда мазкур усулдан фойдаланилади: Болангни олиб кетсанг-чи! Кўрмаётипсанми, бу ерда одамлар ишлаб ўтирипти! (А.Қаҳҳор) – Ташла у тошни! – деб дўқ қилиб қолди онам. Кўчанинг ўртасидан ҳайдатиб кетдим аравани. – Биласизми, нимага эргашдим сизга? – деб қолса бўладими шунда. (Ш.Холмирзаев)
Шеъриятда эса ифодалиликни, оҳангдорликни ва таъсирчанликни таъминловчи муҳим услубий восита сифатида кўп ишлатилади: Бозорга ўхшайди асли бу дунё,
Бозорга ўхшайди бунда ҳам маъни.
Иккиси ичра ҳам кўрмадим асло,
Молим ёмон деган бирор кимсани.
(А.Орипов)
Эллипсис (юн. elleipsis – тушиш, туширилиш) деб нутқий алоқа жараёнида гап бўлакларининг муайян мақсад билан туширилиши ҳодисасига айтилади. Бундай туширилиш тилдаги лингвистик иқтисод - лисоний тежамкорлик тамойили асосида амалга оширилади. Масалан: –Авайлаганинг шу бўлса... унинг зардали овози ҳам жонимга тегди. (Ё.Акрам) Илтимос тўхтанг... Анавинга қаранг! (Ш.Холмирзаев) –Нима қилардингиз шу сассиқ билан тортишиб? (С.Аҳмад) – Топамиз-да, – дедим. Талантлар сени редакциянгга эмас, редакциям бўлмасаям менга келади. (Ш.Холмирзаев) Келтирилган мисолларнинг биринчи ва иккинчисида «нарса» сўзи, учинчи ва тўртинчисида «одам» сўзи эллипсисга учраган. Бу жонли нутқ учун табиий ҳол бўлиб, бадиий матнга ҳам ҳудди шу – жонли нутққа хос табиийликни таъминлаш мақсади билан олиб кирилган. Бадиий матндаги эллипсис текширилганда, қайси гап бўлаги эллипсисига учраганлиги ва бундан қандай мақсад кузатилганлиги изоҳланади.
Эллипсисни мақолларда жуда кўп учратамиз. Сўзларнинг туширилиши натижасида мақол табиатига хос ихчамлик ва ифодалилик юзага келади: Айрилганни айиқ ер, бўлинганни бўри ер. Яхши билан юрсанг, етарсан муродга. Ёмон билан юрсанг қоларсан уятга. Яхши хунук либос билан ҳам яхши. Аҳмоқ оғасини танимас, Тўқмоқ тоғасини танимас.