Manbashunoslik va tarixshunoslik

    Siyosiy partiyalar va tashkilotlar xujjatlari.   
     O‘rta  Osiyo  Rossiyaga  qo‘shib  olingandan  so‘ng  bu  erlda  turli  siyosiy 
tashkilotlar  va  partiyalar  vujudga  keldi  va  faoliyat  ko‘rsatdi.  Ular  o‘z  faoliyati 
davrida  qator  xujjatlar  yaratdilar.  Bu  xujjatlar  ularning  siyosiy  maqsadlari  va 
faoliyati  yo‘nalishlarini  aniqlashda  katta  rol  o‘ynaydi.    Siyosiy  tashkilotlar  va 
partiyalar  xujjatlari  ularning  dasturi  va  maromnomalaridan  (programmasi  va 
ustavidan),  ish  yuritish  xujjatlaridan,  varaqalar,  muqotiba  va  boshqalardan 
iboratdir. 
    Bunday  xujjatlardan  dastlabki  umumrus  siyosiy  partiyalarining  Turkistonda 
faoliyat  ko‘rsatgan  tashkilotlarga  tegishlidir.    Eserlar,  sotsial-  demokratlar 
(bolsheviklar va  mensheviklar), kadetlar  va boshqa tashkilotlarning  oz   bo‘lsada    
saqlanib    qolgan  xujjatlarida  ularning  bu  erda  olib  borgan  faoiliyatining  asosiy 
yo‘nalishlari  o‘z  aksini  topgan.  Masalan,  eserlar  partiyasining  1907  yilda  «Sen 

---

39 
 
kurashda  o‘z  erkingni  qo‘lga  olasan»  sarlavxali  dexqonlarga  qaratilgan  o‘zbek 
tilidagi  varaqasida  partiya  siyosatnining  asosiy  maqsadlari  bayon  qilingan.  XX 
asrning  boshlarida  Turkistonda  maxalliy  axoli  vakillarini  birlashtirgan.  Avvalo 
erlik xalq  manfaatlarni ximoya qilgan siyosiy tashkilotlar va partiyalar maydonga 
chiqdilar. Bular jadidlar tashkilotlari («Taraqqiyparvarlar firqasi, yosh buxoroliklar 
va yosh xivaliklar partiyalari  va xokazo) «SHuroiy  islomiya» va  «SHuroi  ulamo» 
jamiyatlari, Turkiston  federalchilar partiyasi va boshqa siyosiy tashkilotlardir. Bu 
siyosiy  tashkilotlar  xujjatlarining  juda  oz  qismi  bizgacha  etib  keldi.  Saqlanib 
qolgan  xujjatlar  mazkur  tashkilotlar  va  partiyalar  faoliyatining  eng    muxim 
yo‘nalishlarini  aniqlash imkoniyatini beradi.  
      Masalan, Turkiston o‘lka musulmonlari Soveti («SHuroi islomi»)ning 1918 yili 
fevralda Turkiston muxtoriyatini bostirish jarayonida Qo‘qonda qizil askarlar sodir 
etgan  xunrezlik  munosabati  bilan  chiqargan  «Farg‘ona  muzofati  fuqorolariga» 
nomli murojaatnomasini o‘qisak, biz bu tashkilot  o‘lkada tinchlik va osoyishtalik 
millatlararo  totuvlik    tarafdorlari  bo‘lganligini  bilib  olamiz.    Bu  xujjat  sovet 
«SHuroi islomiya» sha’niga yog‘dirilgan bo‘xtonlarni rad etadi.