M. A1imardonov Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti “Moliya va soliqlar kafedrasi professori, I f. d B. Hamdamov

mlrd. so'm	%	mlrd. so'm	%	mlrd. so'm	%	mlrd. so'm
%
Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo'llab-	15573	100	18873	100	22457,0	100	25299,3	100

quvatlash xarajatlari
Ta’1im	8984	57,6	10765	57,0	12776,2	56,8	14419,3	57,0
Sog'liqni saqlash	3768	24,1	4495	23,8	5372,5	23,9	6002,7	23,7
Madaniyat va sport	279	1,7	334	1,7	388,2	1,7	448,8	1,8
hm-fan	173	1,1	199	1,0	245,3	1,0	321,8	1,3
Ijtimoiy ta'minot	107	0,7	125	0,7	150,4	0,6	174,1	0,7
Oilalarga ijtimoiy nafaqalar	1839	11,8	2047	10,8	2279,8	10,1	2317,2	9,2

Ushbu xarajatlarning tarkibida, ta'lim sohasiga qilinayotgan budjet xarajatlari 2013 yilda 8984 mlrd. so'mni tashkil etib, jami budjet xarajatlaridagi ulushi 57,6 foizni tashkil etgan. Ushbu ko'rsatkich 2014 yilgi jami budjet xarajatlarida 58,1 foizni, 2013 yilda mos ravishda 57,0 foizni, 2015 yilda mos ravishda 56,8 foizni, 2016 yilda esa ushbu xarajatlar 57,0 foizni tashkil etishi ko'zda tutilgan.
Davlatning boshqaruv faoliyati o'z maqsadlari va funksiyasini murakkab tuzilishga ega bo’lgan va turli yo'nalishlarda faoliyat yurituvchi o'z (davlat) apparati orqali ta'minlashida namoyon bo'ladi. Uning bir qismi qonunlarni ishlab chiqish, ko'rib chiqish, tasdiqlash va ijro etish bilan shug'u1lanadi, ya'ni funksional ko'rinishdagi davlat boshqaruvi bilan bog'liq, boshqa qismi davlatning ichki (huquq-tartibot) va xalqaro barqarorligi va xavfsizligini, uning jahon hamjamiyati bilan o’zaro munosabatlarini ta'm inlaydi.
O'zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati tizimihokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyatiga bo’linishi prinsipiga asoslanadi va ikki daraja — markaziy va mahalliy darajalardan tashkil topadi.
Hukumatning markaziy organlari umumdavlat ahamiyatiga molik masalalarni, mahalliylari esa hududiy muammolarni hal qiladi.


Mahalliy hokimiyat organlarining boshqaruv faoliyatigaquyidagilar kiradi:


H qonunchilik, huquq-tartibotni va fuqarolarning havfsizligini ta'minlash; H hududlarning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanish masalalari;
H mahalliy budjetni shakllantirish va ijro etish, mahalliy soliqlar,
S yig'imlarni tayinlash, budjetdan tashqari jamg’armalarni shakllantirish; H mahalliy kommunal xo’ja1i1‹ni boshqarish;
H atrof muhitni muhofaza qilish;
S fuqarolik holati aktlari qayd etilishini ta'minlash;
S normativ hujjatlarni qabul qilish va O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonun hujjatlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlar.
Davlat budjeti xarajatlarining funksional tasnifiga binoan boshqarish xarajatlari quyidagi bo’limlardaguruhlashtirilgan:

1. 
   Sud, prokuratura organlari va adliyaning boshqa muassasalarini saqlash xarajatlari.
   
2. 
   Davlat hukumat organlarini saqlash xarajatlari.
   

3. 
   Davlat boshqaruv organlarini saqlash xarajatlari.
   

4. 
   Fuqarolarning o’zini o'zi boshqarish organlarini saqlash xarajatlari.
   

5. 
   Referendum va saylovlar o’tkazish bilan bog'liq xarajatlar.
   

Sud, prokuratura organlari va adliyaning boshqa muassasalarini saqlash xarajatlario'zida quyidagilarni saqlash uchun xarajatlarni mujassamlashtiradi: O'zbekiston Respublikasi va Qoraqa1pog'iston Respublikasi Oliy sudi; viloyat, shahar va xalq sudlari; O'zbekiston Respublikasi va mahalliy organlarning Oliy xo'ja1ik sudi; O'zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi, Qoraqalpog'iston

Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri prokuraturasi; FHAQQ bo’limlari va boshqa xarajatlar.
Davlat hukumat organlarini saqlash xarajatlarigaO’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti apparatini, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudini, O'zbekiston Respublikasi Markaziy Saylov komissiyasi apparatini, Qoraqalpog'iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi apparatini saqlash, xalq deputatlari faoliyatini ta'minlash va boshqa xarajatlar kiradi.
Davlat boshqaruv organlarini saqlash xarajatlario’zida quyidagilarni saqlash uchun xarajatlarni mujassamlashtiradi: O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi apparatini; Qoraqalpog'iston Respublikasi Vazirlar Kengashi apparatini; Qoraqalpog'iston Respublikasi vazirliklari apparatini; vazirliklarning markaziy apparati, davlat qo'mitalari, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasarrufidagi qo’mitalar va boshqa idoralarni; O'zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo’mitalari va boshqa idoralarning mahalliy organlarini; MDH mamlakatlari hukumatlari huzuridagi O'zbekiston Respublikasining doimiy vakolatxonasini; hokimliklarni; Qoraqalpog'iston Respublikasi vakolatxonalarini; hokimliklarning bo'limlari va boshqarmalarini; chet elda joylashgan respublika vakolatxonalari, konsulliklari, agentliklari va boshqa diplomatik muassasalarini; markazlashgan buxgalteriyalar va boshqa xarajatlarni.
Mahalliy budjetlardanquyidagi xarajatlar moliyalashtiriladi:

yo'l-patrul xizmati bo’linmalari; uchastka militsiya inspektorlari; professional yong'in xavfsizligi bo'linmalari; mudofaa ishlari bo’yicha boshqarmalar; qutqaruv xizmati; markazlashtirilgan buxgalteriyalar; ma'muriy tartibda qamoqqa olingan shaxslarni saqlaydigan maxsus joy; manzillar bo’yicha ma'lumotlar byeruvchi byurolar; balog'at yoshiga etmaganlarning qonun

buzarliklarini profılaktika qilish bo’lim va bo'linmalari; balog'atga etmaganlarga ijtimoiy-huquqiy yordam berish markazlari va boshqa xarajatlar.
Shunday qilib, davlatning boshqaruvga xarajatlari fuqarolarning hayoti, sog’lig’i, huquqlari va erkinligini, fuqarolar, jamiyat va davlatning mulki va manfaatlarini noqonuniy tajovuzdan himoyalovchi davlat hokimiyati organlarining faoliyatini tashkil etish va ta'minlashga yo'naltiri1gandir.
Davlat apparatini tegishli ravishda moliyalashtirmasdan boshqaruv faoliyatini amalga oshirib bo’lmaydi. Bu moddiy-texnika bazasini yaratish va saqlashni, mutaxassis-xodimlar va xizmat ko’rsatuvchi personalni ishga yollashni, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining joriy faoliyatini moliyalashtirishni nazarda tutadi.
Boshqaruv apparatini saqlash xarajatlari hajmini aniqlab byeruvchi asosiy hujjatlar — shtatlar jadvali va xarajatlar smetasi. Shtatlar jadvalida tarkibiy bo'linma1ar; rahbar, ularning muovinlari va mutaxassislar lavozimlarining nomlari davlat lavozimlari reestriga binoan; har bir lavozim bo'yicha shtat birliklarining soni, lavozim okladlarining sxemalari, ustamalar (belgili muddat xizmat qilgani uchun, sirlilik uchun va boshqalar) va lavozimli okladlar bo'yicha bir oylik ish haqi fondiD aakvsl eatt irxiilzmadait.ch ilarining mehnatga haq to’lash fondida moddiy rag'batlantirish va belgili muddat xizmat qilgani uchun ustamalarga xarajatlar alohida ulushga ega. O'zbekiston Respublikasi budjeti loyihasiga boshqaruvga xarajatlarning jamlanma hisob- kitoblari tahlili taqdim etilgan hujjatlari va materiallari asosida tegishli respublika, viloyat, shahar, tuman ma'muriy bo’linmalari tomonidan to’g’ridan- to’g’ri hisoblash usuli va me'yorlash usulida tayyorlanadi. Ajratmalar mablag'larga ehtiyoj, shuningdek bir ma'muriy yoki shtat birligiga tasdiqlangan tariflar va me'yor1ar asosida hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasi respublika budjetining boshqa xarajatlariga:

• 
  siyosiy partiyalarga ularning ustavida belgilangan faoliyatini moliyalashtirish uchun ajratiladigan mablag'lar;
  
• 
  qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qo’shilgan qiymat so1ig'ining o'rnini qoplash;
  
• 
  O'zbekiston Respublikasi ishtirokchi bo'lgan xalqaro tashkilotlarga a'zolik badallarini to'1ash va ularni moliyalashtirishda ishtirok etish xarajatlari;
  
• 
  davlat qarzi bo’yicha xizmat ko'rsatish va O'zbekiston Respublikasining kafolatlangan majburiyatlarini bajarish bilan bog'liq xarajatlar;
  
• 
  davlat buyurtmasi bo'yicha statistika ishlariga haq to’lash;
  
• 
  saylovlar va refyerendumlar o’tkazish bo’yicha xarajatlar;
  
• 
  xo’jalik jamiyatlaridagi davlat ulushini boshqarish bo'yicha davlat ishonchli vakillarining xizmatlariga haq to'1ash;
  
• 
  davlat zaxiralari va strategik zaxiralarni vujudga keltirish, saqlab va yangilab turish bilan bog'1iq xarajatlar;
  
• 
  mudofaaga, jamoat tartibi va xavfsizligini ta'minlashga, bojxona organlariga ajratiladigan mablag'lar, shu jumladan harbiy xizmatni, ichki ishlar organlarida, bojxona organlarida xizmatni o'tagan shaxslar hamda ularning oilalariga pensiyalar va nafaqalar uchun xarajatlar, shuningdek qonun hujjatlariga muvofıq faoliyati O'zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtiriladigan muassasalar, tashkilotlar va idoralarga ajratiladigan mablag'lar;
  
• 
  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa xarajatlar kiradi.
  

Ma'muriy xarajatlar (asosan vakolatlar) 2010-yilda federal xarajatning taxminan 55%ini tashkil etgan. Bu esa ko'rsatkich 35% ga teng bo'1ganini ko'rsatadi, 1970-yildan buyon ma'muriy xarajatlar uchun ketgan budjet miqdorining katta o'sishi kuzatilgan. Asosiy individual vakolat — umumiy ma'muriy xarajatning 36%i - bu Ijtimoiy himoyadir. Sog'liqni saqlash vakolati (Tibbiy yordam va g'amxo’rlik) ma'muriy xarajatlarning boshqa bir 41%ini tashkil etadi. 1960-yillar o’rtalaridagi ma'muriy xarajatlarning o'sishi (sog'liqni
saqlash narxlaridagi federal hukumatning roli va Jonson ma'muriyatining kichikroq “Buyuk Jamiyat” dasturi) ma'muriy xarajatlarga tegishli bo“1gan federal budjet miqdorini oshirgan.
Federal xarajatlarning boshqa turkumi sof foiz hisoblanadi. Federal hukumatning foiz xarajati kamomadni moliyalashtirish hamda foiz stavkalariga federal hukumatning bog“liqligi hisobiga o“sgan va kamaygan. 2010-yilda, u budjetning 6%ni tashkil etgan. 1995-yilda bu ko'rsatkich 15% edi. 2010-yilda ancha past foiz ulushi hisobiga juda katta qarz bilan, foiz stavkalari tarixan past bo'lgan, deyarli nolga tengdir. Kongress Budjet idorasi kutilgan foiz stavkasining o“sishi va rag batlantirish dasturlari hamda mudofaa xarajatlaridagi kamomad hisobiga 2021-yilgacha sof foiz stavkasini yana 12%ga o“stirishni rejalashtirgandi. AQSh Kongressidagi ekstremal partizan farqlar aniq xarajat kamayishi va/yoki daromad o“sishi nihoyatda mushkul degan murosaga kelindi.
Nazorat uchun savollar

8. 
   Budjet xarajatlari deganda nimani tushunasiz?
   
9. 
   Budjet xarajatlar qaysi omillar orqali turlarga bo“linadi? 10.Budjetning joriy va kapital xarajatlari nimalardan iborat? 11.Davlatning iqtisodiy maqsadlardagi xarajatlari qanday turkumlanadi? 12.O‘zbekiston Respublikasida qanday ta'lim bosqichlari mavjud?
   

13. 
    Sog’liqni saqlashga qilinadigan xarajatlarni ularning iqtisodiy mazmuni va muassasa turlariga ko’ra qanday guruhlarga bo“linadi?
    
14. 
    Ijtimoiy ta“minot deganda nimani tushunasiz?
    

4-BOB. DAVLAT MAQSADLI JAMG'ARMALARI

1.