M. A1imardonov Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti “Moliya va soliqlar kafedrasi professori, I f. d B. Hamdamov

P Davlat budjeti,
9 davlat maqsadli jamg’armal6lrlning budjetlarl;
P O'zbeklston Respubllkasi Tiklanlsh va taraqqiyot jamg’armasi mablag’lari. Budjet Germaniya Federativ Respublikasi moliya tizimining asosiy bo’g’inini tashkil etadi. Uning tarkibi va budjet jarayoni davlat tuzumining federal xarakteriga mos keladi. Davlat budjetiga ma'muriy boshqaruvning uchta darajasi daromadlari
va xarajatlari kiradi:

1. 
   Der Bundeshaushalt - federatsiya budjeti;
   

2. 
   Die Landerhaushalte- federal erlarning budjeti, ya'ni hududiy budjetlar;
   

3. 
   Die Gemeindehaushalte - mahalliy hokimiyatlar (obshinalar) budjeti.
   

Davlat yig'ma budjeti uch darajaning budjetlari daromadlari va xarajatlarini o'z ichiga oladi va ulardan budjetlararo transfertlar (subsidiyalar, dotatsiyalar)ni ayirish yo'li bilan hosil qilinadi

2. 
   rasm. O'zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan budjeti
   

Iqtisodiyotni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash, iqtisodiyotga davlat kapital qo’yilmalarini safarbar etishda davlatning aniq maqsadlarga mo’ljallangan fondlari muhim ahamiyatga ega. Shunday fondlardan biri O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 11 maydagi 3751- sonli Farmoni bilan tashkil qilingan Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasidir. Mazkur jamg'arma iqtisodiyotning yetakchi, eng avvalo bazaviy tarmoqlarini modernizatsiyalash va texnikaviy qayta qurollantirish loyihalari amalga oshirilishini ta'minlash, mamlakatni muttasil, barqaror va mutanosib ravishda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish, shuningdek samarali tarkibiy va investitsiyaviy siyosatni amalga oshirish maqsadida tuzilgan.

O'zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasi O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi moliyaviy muassasadir va u ustuvor investitsiya loyihalarini hamda iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va texnik jihatdan qayta jihozlashga, mamlakatni muttasil, barqaror va mutanosib ravishda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishilishiga, shuningdek samarali tarkibiy va investitsiya siyosati amalga oshirilishiga doir loyihalarni moliyalashtirish uchun belgilangan mablag'larni jamlaydi.
O'zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasini boshqarish Kengashi O'zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasining yuqori boshqaruv organi bo'1ib, uning tarkibi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan belgilanadi.
O'zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasining ijro etuvchi direktsiyasi O'zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasining ijro etuvchi organi va mablag'larini taqsimlovchidir.
O'zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot fondi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 16 maydagi PQ-350-son1i qarori bilan Tasdiqlangan Nizom asosida o'z faoliyatini olib boradi. Ushbu Nizomga muvofiq,
Jamg'arma Vazirlar Mahkamasi huzuridagi moliyaviy muassasa bo'lib, faoliyatining asosiy maqsadi iqtisodiyotning yetakchi, eng avvalo bazaviy tarmoqlarini modernizatsiyalash va texnikaviy qayta qurollantirish bo’yicha loyihalarning amalga oshirilishini ta'minlash, shuningdek mamlakatni muttasil, barqaror va mutanosib ravishda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish hamda samarali tarkibiy va investitsiyaviy siyosatni amalga oshirishdan iborat.
Jamg'arma o'z faoliyatini O'zbekiston RespublfkaSl Konstitutsiyasi,O'zbekiston RespublikaSi Qonunlarl, O'zbekiston Respublikasi Olly M6lfllSi palatalari Qarorlari, O'zbekiston Respubllkasi Prezidentl Farmonlarl, Qarorlari va farmoyishlari, O'zbekiston Respubllkasi Vazirlar MahkamaSl qaror va farmoyishlarl, O'zbekiston Respublikasining boshka qonun hujjatlariga muvofıq amalga oshiradi.
Jamg'arma O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida tashkil etilib, yuridik shaxs huquqlariga, o’zining mustaqil balansiga, O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankida hisobvaraq, shu jumladan xorijiy valyutadagi hisobvarag'iga, O'zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tushirilgan muhriga ega bo'ladi. O'zbekiston Respublikasi Hukumati O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi timsolida Jamg'arma muassisi hisoblanadi. Tijorat banklari, xorijiy jamg'armalar, investorlar va boshka manfaatdor tuzilmalar hann Jamg'arma muassislari bo'1ishlari mumkin.
Nima uchun hukumat ushbu keng qamrovli munozaraning sub’yekti bo“1di. Asosiy ikkita sababdan bittasi shuki, davlat jamiyat talablariga “javobgar”. 1880- yilda taklif etilgan Vagner qonuniga ko'ra, iqtisodiy taraqqiyot hukumat o'zi yolg“iz ijro eta oladigan yangi faoliyatlar uchun imkoniyatlar yaratadi. Ikkinchi sabab hukumatda o'sish uchun tahminiy tendensiya mavjuddir. Bunda hukumat siyosiy rahbarlarning qo“llab-quvvatlashi natijasida o“sib boradi. Hukumat tomonidan rag“batlantiruvchi javob sifatida ko'plab omillar qatorida quyidagilar taklif etiladi:

• 
  Umumiy mahsulotlar uchun ehtiyoj. Mudofaa, Milliy xavfsizlik, tabiiy
  

ofatlar va fuqarolar uchun foydali yana boshqa dasturlar xususiy sektor tomonidan nazorat qilinmaydi, balki hukumat tomonidan qamrab olinadi. Urush boshlansa, hukumat o'z xarajatlarini oshiradi. Muammodan so“ng, urushdan oldingi vaqtga qaraganda kattaroq tendensiyaga ega bo“lishadi. Ta'lim yana bir muhim umumiy mahsulotdir. Ta'lim olgan insonlar ko“proq samarali o sishga va jamiyat umumiy boyligining oshishiga olib keladi, xususiy sektor maqbul davlat ta'1imi ta'minotiga ishonib qolmasligi kerak.

• 
  Demografik o’zgarishlar. Umumiy aholi hamda yangi tug“ilganlar va katta yoshdagi aholining o'sishi davlat dasturlarining yaratilishini va kengaytirilishini rag“batlantiradi.
  
• 
  Yashash tarzining o“zgarishi. Odamlarning qishloq joylardan shaharlarga, keyinchalik shaharlardan shahar tashqarisiga ko“chib o“tishlari natijasida davlat xizmatlariga bo“lgan talab ham shunga mos tarzda ergashadi. Hukumat yanada ko'proq maktablar, yo'llar, kommunal xizmat ko“rsatishni va jamoat xavfsizligini ta'minlashi shart bo'ladi.
  
• 
  Tashql ta’slrlar. Asosiy foyda keltiruvchi sanoat firmalari havo va suvni ifloslantirishi mumkin. Hukumat ushbu holatlardan vujudga keluvchi zararlarni nazoratda tutishiga to“g“ri keladi.
  
• 
  Iqtisodiy qiyinchiliklar. Depressiya va boshqa salbiy iqtisodiy vaziyatlar davlatning o“sishini rag“batlantiradi.
  
• 
  Yuqorl riskli vaziyatlar. Risk yuqori bo'lganda xususiy sektor ko'p miqdorda resurslarni investitsiya qiladi, shuning uchun hukumat dasturlarni moliyalashtirishga e'tibor qaratadi. Misol uchun elektr quvvati manbasi sifatida yadro energiyasini rivojlantirish va fazo dasturini yaratishni o“z ichiga oladi. Dastlab fazo faoliyati ma'lum jihatlarining risklari hukumat aralashuvining natijasi sifatida, fazo tadqiqoti bilan shug“ullanuvchi tijorat manfaatlari hamda xususiy transportlar va sun'iy yo ldoshlarni uchirishga o tilganlikni boshqara oladigan bo'lib bormoqda.
  
• 
  Texnik o“zgarish. Yangi texnologiyaning paydo bo“lishi bilan hukumatga yordam ta'minlandi, misol uchun temir yo“l1ar va aeroportlar, yuqori
  

texnologiyalar turlari va axborotlar oqimi bilan ta'minlash, misol uchun internet va temiryo'l1ar, radio va televidenya asosidagi yangi sanoatlarni boshqarish.
Ushbu sabablar nega hukumat zarur va nega yillar davomida kengaytirilganligini tushuntirishda asosli hisoblanadi.
Nazorat savollari.‘

1. 
   O'zbekiston Respublikasi budjet tizimi nechta bo’g'indan iborat?
   
2. 
   O'zbekiston respublikasida qanday byedjetdan tashqari maqsadli jamg'armalar bor va ularning soni nechta?
   
3. 
   Budjet tashkilotlarinig budjetdan tashqari jamg'armalariga misol keltiring?
   
4. 
   Respublika budjetining daromadlari manbalarini sanang?
   
5. 
   Respublika budjeti daromadlari qanday xarajatlarni moliyalashtirishga sarflanadi?
   
6. 
   Qoraqalpog'iston Respublikasi va viloyatlar budjetlarining daromadlariga qaysilar kiradi?
   
7. 
   Qoraqalpog'iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjetidan qanday xarajatlar amalga oshiriladi?
   
8. 
   O'zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan budjeti tarkibiga qaysi budjetlar kiradi?
   
9. 
   O'zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasi o'z faoliyatini qaysi qonun hujjatlariga muvofıq amalga oshiradi?
   
10. 
    O’zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan budjeti kim tomonidan va qanday muddatlarda tuziladi?
    

2.