Космик нурлар физикаси

I. Normal yulduzlar va ularning klassifikasiyasi. 

Koinotda  eng  ko’p  tarqalgan  obyektlar  yulduzlardir.  Koinot  massasini 

taxminan  98%i  bunday  sharsimon  gazli  obyektlarga  to’g’ri  kelib,  qolgan  qismi 

kosmik  fazoda  sochilgandir.  Juda  ko’p  kimyoviy  elementlarning  hosil  bo’lishi, 

---

 

19 

yulduzlarning evolyusiyasi bilan bog’liqdir, shuning uchun yulduzlarni o’rganilishi 

nafaqat  kosmik  obyekt  sifatida,  balki  materiya  evolyusiyasini  o’rganishda  hamda 

kosmik nurlar fizikasi uchun katta ahamiyatga egadir. 

Yulduzlarning  asosiy  xususiyatlari  eng  avval  massasi,  yorqinligi  va  radiusi 

bilan  aniqlanadi.  Shuning  uchun  tajribaning  birinchi  vazifasi  bu  kattaliklarni 

o’lchashdan  iborat  bo’lsa,  ikkinchisi  bu  kattaliklar  asosida  yulduzlarni  individual 

va turli gruppalarini xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir. 

Hozirgi  zamon  astrofizik  metodlari  yulduzlarni  tashqarisidagi  va 

ichkarisidagi  xususiyatlarini  aniqlash  va  ularni  evolyusiyasini  kuzatish  imkoniga 

egadir.  Yulduzlar  turli  tuman  bo’lsa  ham  ularni  ichidan,  ma’lum  xususiyatlarini 

birxilligiga  ko’ra,  yulduzlar  guruhlarini  ajratish  mumkindir.  Bunday  guruhlar 

ichidan  nostasionarlik,  pulsasiyalanuvchi,  portlanuvchi  xususiyatlari  bilan 

ajraluvchi  guruhlardagi  yulduzlarni  o’rganish  katta  ahamiyatga  egadir.  Bunday 

guruhlardagi yulduzlarni o’rganish nafaqat yulduzlar to’g’risida, balki butun koinot 

to’g’risida, kosmik nurlar to’g’risida muhim ma’lumotlarni beradi. Yuqorida qayd 

qilingan  xususiyatlarga  ega  bo’lmagan  yulduzlarga  normal  yulduzlar  deyiladi. 

Normal  yulduzlarni  o’rganilishi,  yulduzlarni  klassifikasiyalash  imkonini  beradi. 

Yulduzlar  osmoni  bilan  birinchi  tanishishni  o’zi  yulduzlar  ranglari  bilan  farq 

qilishlarini  ko’rsatadi.  Yulduzlarni  spektrlarini  o’rganish  asosida  esa,  ularni 

nisbatan  nozik  xususiyatlariga  ko’ra  ajratish  imkonini  beradi.  Odatda  yulduzlar 

yutilish  chiziqlariga  ega  bo’lgan  tutash  spektrga  egadirlar.  Ba’zi  yulduzlarni 

spektrida yorug’ (emission) chiziqlar kuzatiladi. Yulduzlar spektrlarini eng muhim 

farqi bo’lib, ulardagi chiziqlarni miqdori, intensivligi va unda energiyani taqsimoti 

hisoblanadi. 

Yulduzlarni  spektral  klassifikasiyasi  spektrlarini  o’rganishdan  va 

tushintirishdan  ancha  oldinroq  boshlangan  bo’lib,  bunday  spektrlarni  o’laroq 

xususiyatlari yulduzlarni fizik xususiyatlariga bog’liq ekanligi tushunarli edi. 

Ko’pchilik  yulduzlarni  spektrlarini  shunday  ketma-ketlikda  joylashtirish 

mumkinki, bu ketma-ketlikda, bir kimyoviy elementga taalluqli chiziqlari susayib 

borsa,  ikkinchi  elementniki  esa  kuchayib  boradi.  Spektrlarini  o’xshashliklariga 

ko’ra yulduzlar, sinflar ajratiladi. Sinflardagi yulduzlar nozik xususiyatlariga ko’ra 

sinfosti yulduzlar guruhlariga ham ajratiladi. Yulduzlarni ma’lum sinf yoki sinfosti 

guruhiga  mansubligini  aniqlovchi  kriteriya  sifatida  ma’lum  spektral  chiziqlar 

intensivligi nisbati olinadi. Yulduzlarni bunday klassifikasiyalash prinsipi birinchi 

marotiba  Garvard  observatoriyasi  xodimlari  tomonidan  ilgari  surilganligi  sababli, 

yulduzlarni 

Garvard 

klassifikasiyalash 

prinsipi 

deyiladi. 

Garvard 

klassifikasiyalashda spektral guruhlar, lotin alfavitini bosh harflari  O, B, A, F, G,