Koreya tarixi

65
M od d iy  va  m a 'n a v iy  
U rushlar  va  g'alayonlarga  qaram as-
m ad an iy at 
^an  Koryo  davrida  ishlah  chiqarish,
texnologiya,  fan va  m adaniyat soha- 
sida  m a'lum   bir yutuqlarga erishilgan.
M etallurgiya  riv ojlargan :  an'anaviy  urush  qurollari  bilan birga 
o 'q   otar  qurollar  va  zam baraklar  ishlab  chiqarilgan.  XIV  asm ing 
ikkinchi  yarm idan  o'k -d oriish lab   chiqarish  yo'lga  qo'yilgan.  Ke- 
m asozlik rivojlangan. Q ishloq  xo'jaligida yangi  ekin  turlari,  m asa- 
lan,  paxta yetishtirish yo'lga qo'yildi.
Texnologiya  va  m adaniyatda  erishilgan  eng  m uhim   yutuqlar- 
dan  biri  kitob  nashr  qilish  bo'ldi.  X -X II  asrlarda  kitoblar  ksilogra- 
fiya  usulida  chop  etilgan.  Aynan  bu  usulda  6  m ing  jilddan  iborat 
buddaviylik  sutralaridan  "Tedjangyon",  4769  jildlik  "Sokchang- 
yon " sutralari m ajm ui va boshqa hujjatlar chop etildi. 1996 yilda 80 
m ing  taxtaga  yozilgan  sutra  U N ESC O ning  jahon  m adaniyati  dur- 
donalari ro'yxatiga kiritilgan.  Koryoda  m ash h u rn em is noshiri Gu- 
tenbergdan  ikki  asr avval  1234 yili dunyoda birinchi  ko'chiriluvchi 
m etall  shrift  (bir  necha  asr  avval  Xitoyda  sopol  shrift  kashf  qilin- 
gan) kashf qilindi.
Astronom iya, m atem atika,  geografiya,  farm akologiya rivojlandi. 
Tabobatda igna bilan davolash usuli yuqori  darajada taraqqiy etdi.
Koryo davrida tarixiy yilnom alar yozildi, bu yilnomalaTdan bu- 
gungi  kungacha  Kim   Busikning  "Sam gu k  sagi"  ("U ch   davlatning 
tarixiy  yozu vlari")  va  Kim  Iryonning  "Sam gu k  y u sa"  ("U ch   dav- 
latning u nu tilgan ku n lari") asarlari yetib kelgan.
A m aliy  ijod  haqida  gapirganda  van  saroylari  (M anvolde)  va 
xilxonalar  (van  K onm in  va  uning  ayolining  m aqbarasi),  buddaviy 
haykalchalar  (K vandokdagi  -   21,5  m etrli,  K im gansan  tog'idagi  -  
1,5  m etrli,  Tejo  ibodatxonasidagi  -   10,9 m etrli),  qim m atbaho  tosh- 
lardan  turli  buyum lar,  chinni  idishlar  yasalganligini  aytib  o'tish 
joiz.
Falsafiy  qarashlarda  besh  u nsur  haqidagi  taTim ot  davom   etdi. 
"K oryo  tarixi"d a  u  nafaqat  olam   va  koinotning  tuzilishi,  balki  ez- 
gulik va yovuzlikning sababi  tarzida  tavsiflangan:  "O sm on ga besh 
harakat,  yerga  esa  besh  unsur  xos.  Inson  hayoti  ularning  o'zaro 
aloqasi  tufayli  yakunlanadi.  U lar  insonning  beshta  ichki  organla- 
ridan  paydo  boTadi  va  o'zini  beshta  tashqi  koT inishda  nam oyon 
qiladi. A gar ularga  amal  qilinsa, barchasi yaxshi boTadi,  agar amal
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

66
V  Bob.  KO R YO   D A V LA Tl
qilinm asa,  bu  yaxshilikka  olib  kelm aydi.  Birinchisi  -  yaxshi  belgi, 
ikkinchisi -  ezgulikka va'da berm aslik".
Shunday  qilib,  inson  to'g 'risid agi  ta'lim ot,  dunyoni  bilish, 
odob  axloq  to'g'risidagi  tasavvurlarni  o'zida  m ujassam lashtir- 
gan besh  u nsur haqidagi  qarashiar yakuniy  tizim li  xarakterga  ega 
bo'lib,  bu  ta'lim ot  kosm ogonik,  geografik-fazoviy,  ramziy,  sotsio- 
logik,  antropologik,  gnoseologik  va  etik  k rinishlarda  nam oyon 
bo'lgan.  Bu  tizim nafaqat dunyoni tavsiflagan, balki  tahliliy va bas- 
horat qilish  (geom antik)  funksiyani ham  bajargan.  M azkur tizim ga 
tu rli-tu m an   ashyolar,  ya'ni  tabiatning  dahshatli  ko'rinishlarid an 
tortib,  m akonga  ega  bo'lgunga  qadar  sodir  bo'lgan   tarixiy  voqea- 
lar ham  kirgan.
Koryo  davrida  konfutsiylik  va  buddaviylik  orasida  o'zaro  ra- 
qobat  kuchaygan.  G archi,  bu  davrda  buddaviylik  davlat  dini 
b o is a -d a ,  bu  din  -   axloqiy  tarbiya  m anbai,  konfutsiylik  -   davlat 
boshqaruvi  asosi  deyilgan.  Riroq,  buddaviylik  ibodatxonalari  to- 
m onidan  yerlarni  tortib  olishga  qaratilgan  n oroziliklar  natijasida 
m azkur  dinning  m a'naviy  m uxoliflari  butkul  konfutsiylik,  daot- 
sizm   va  yeretik  sektalar  tom oniga  o'tib  ketishi  ham da  dehqonlar 
g'a!ayonlari,  turli guruhlar orasidagi hokim iyat uchun kurash nati- 
jasida  hukm dor  sulolarning alm ashinishi  bilan  yakun  topishi  ham 
g'oyaviy taMimotlar yu nalishining konfutsiylikka qaratilishiga olib 
kelgan.
K oreyada  neokonfutsiylikka  oid  qarashlarning  dastlabki  vakili 
An  Xyan  (1243-1306)  bo'lib,  u  Xitoydan  C hju  Sining  neokonfut- 
siylikka  oid  qarashlarini  olib  kelgan.  Koreyada  neokonfutsiylik 
2  ta  yo'nalishga  bo'lingan:  birinchi  yo'naIish  -   s
allimxakpxa
  (tog' 
va  o'rm onlar  m aktabi)  bo'lib,  bu  m aktabning  yirik  vakillari  Li  Sek 
(1328-1396) va  Chon  Mon Chju  (1 3 3 7 -1 392)lar bo'Iishgan.
L iS ek b u d d a v iy  ibodatxonalarboyligini tanqid qilgan  Shuning- 
dek,  uni  buddaviyiik  siyosiy  institut  sifatida  qanoatlantirm agan. 
Buddaviylikning nazariy asoslariga  to'xtalganda,  u  Budda  va kon- 
futsiylikning ilk sarchashm asi va  ta'lim otlar m aqsadi um um iy deb 
baho  bergan.  U ning  fikricha,  bu  holatni  buddaviylikning  "o 'zin i 
anglash"  va  konfutsiylikning  "o 'zlik n i  takom iIlashtirishi"da  kuza- 
tish m um kin.
Chon M on Chju esa buddaviylikni siyosiy nuqtai nazardan  tan-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V B n b   KO R YO   D A V LA Tl
67
qid  qilish bilan  chegaralanib  qolm asdan,  balki  buddaviylik yo'lini 
ham   shubha  ostiga  oldi.  U ning  fikricha,  ruhiy  kam olotga  erishish 
uchun  faqat  odam lardan  va  o'z  oilasidan  ajralgan  holda  g'orda 
yashab, o'sim lik m ahsulotlarinigina yeyishning zarurati yo'q. Kon- 
futsiylik  yo'li  bu  har  bir  inson  uchun  erishishi  murnkin  bo'lgan  
m ukam m al  yo'l hisoblanadi.
Li Sek va C hon M on C hjular m o''tad il  islohotchilik yo'lidan  bo- 
rib,  yirik yer egalari yerlarini egallashga qarshi  chiqadilar.
Ikkinchi  yo‘nalish  tarafdorlari 
-  
kvanxakpxalar
  bo'lib,  bu 
yo'nalishning yirik  nam oyondalari  Chon  Do  Chon  (taxallusi 
Sam
 
bon,
  1337-1398)  va  Kvon  G in  (1352-1409)lar  buddaviylikni  keng 
m iqyosda  keskin  tanqid  qiladilar.
C hon  D o  Chon  abadiylik  va  jonning  boshqaga  o'tishi  bilan 
bog‘liq  buddaviylik  qarashlarini  tanqid  qildi.  U  jonni  inson  bilan 
bog'lab  tahlil  qildi  va  odam  borki  uning joni  bor,  agar u  vafot etsa, 
u  bilan  birga  joni  ham   yo'q  bo'lad i,  deya  ta'riflagan.Faylasuf  in- 
sonlarni uch guruhga bo'lgan : aqllilar,  kom illar  va olom on.  Inson- 
lar  tabiatan  ezgu  ishlar  qiladi,  lekin  baribir yom on  am allarni  ham 
bajaradi,  m asalan,  o'g'rilik  qiladi.  Chon  Do  C hon buning  sababini 
"o ch lik  va sovu qlik"d a,  shuningdek,  "a x lo q "  m e'yori  kabi  ijtim oiy 
ko'rinishlarda  ko'radi.  M utafakkirning  fikricha,  davlat  boshqaru- 
vida  hukm dor  podsholik  tashvishlari  bilan  band  bo'Iib,  dabdabali 
hayot  kechirm asligi,  balki  oddiy  avom   xalqning  hayotidan  xabar- 
dor b o 'lish i va odam lar hayotining m azm uni b o'lg an  dehqonchilik 
m ashaqqatlarini  his  qilishi  lozim .  Chon  D o  C hon  xalqning  qash- 
shoqligini  boylarning  ishyoqm asligida  deb  biladi  va  bu  holat  uni 
hayratga  soladi:  "B ir  kishi  yerga  ishlov  berib,  ikkinchisini  boqadi. 
Boy  odam   k u n d a n -  kunga  boyib,  kam bag'al  esa  qashshoqlashav- 
eradi.  O dam lar  shu  darajaga  boradiki,  yashash  uchun  im koniyat-
lari  bo'lm asdan   dali  devonaga  aylan ad i    Q ayg'u !  ..  Yovuzlik
qanday ekanligini tushuntirish uchun  so'z yetm aydi".
www.ziyouz.com kutubxonasi

---