Klasterlarni shakllantirish: tajribalar, natijalar va innovatsion yondashuvlar

МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК ТАРМОҒИ РИВОЖИДА КЛАСТЕРЛАРНИНГ 
АҲАМИЯТИ 
Собир Хасанов
ТИҚХММИ мустақил изланувчиси
Маълумки мамлакатимиздаги мавжуд табиий-иқлим шароити қишлоқ хўжалиги 
маҳсулотларини, хусусан мева-сабзавотчиликни барқарор ривожлантириш имконини 
беради. Шу боис, мустақилликка эришилгандан сўнг ушбу тармоқни ривожлантиришга 
катта эътибор берилмоқда. Яъни Ўзбекистон Республикаси Президенти ва ҳукумати 
томонидан соҳани бозор муносабатларига ўтиш жараёнида мева-сабзавотчиликни 
ривожлантиришга устувор йўналишлар сифатида катта эътибор қаратилди. 
Жорий йилнинг октябрь ойига келиб дунё аҳолиси 7,9 млрд.га етди
1
. Статистик 
маълумотларга кўра, 2030 йилга бориб улар сони 8,5 млрд.га етиши кутилмоқда. Шу 
даврда Ўзбекистон аҳолиси 14 % га ошиб 39 млн кишини ташкил этади
2
. Бундай ҳол 
инсон эҳтиёжи учун зарур бўлган маҳсулотларга бўлган талабнинг ошиб боришига сабаб 
бўлади. Ўз навбатида юртимизда мева-сабзавотчилик маҳсулотларининг юқори ҳосилдор 
янги навлари яратишни тақозо этади. Жумладан, мамлакатимизда қишлоқ хўжалигини 
барқарор суръатлар билан ривожланиб бориши мева-сабзавотчилик тармоғида ҳам ўз 
аксини топмоқда. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 29.03.2018 йилдаги “Ўзбекистон 
Республикасида мева-сабзавотчиликни жадал ривожлантиришга доир қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-5388-сон фармонида – “...хорижий мева-сабзавот 
маҳсулотлари бозорларидаги юқори даражадаги рақобат агротехниканинг ҳамда ишлаб 
чиқариш ва маҳсулот етказиб бериш жараёнларини бошқаришнинг замонавий 
услубларини жадал равишда жорий этишни талаб қилмоқда”, бунинг учун, “мева-сабзавот 
кластерларига ички ҳамда ташқи бозордаги эҳтиёж ва тупроқ-иқлим шароитларини 
ҳисобга олган ҳолда қишлоқ хўжалиги экинларини экиш, маҳсулот етиштириш ҳажми, 
уларнинг нави ва турини белгилаш, шунингдек, фермер ва деҳқон хўжаликлари билан 
улар томонидан тайёрланаётган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотиб олиш юзасидан 
шартномалар тузиш бўйича мустақил қарор қабул қилиш ҳуқуқи тақдим этилсин”, - деб 
қайд этилган. 
Таҳлилларимиз шуни кўрсатмоқдаки, мева-сабзавотчилик фермер хўжаликлари, 
кластер ва кооперациялари учун қўшимча имтиёз ҳамда имкониятлар: айланма маблағлар 
учун паст фоизли кредит ресурслари ажратилиши, экспорт шартномаси бўлган кластер ва 
фермерларга суғурта мукофотининг ҳамда техника сотиб олиш бўйича кредитларнинг 
маълум бир қисмини давлат томонидан қоплаб берилиши, импорт қилинадиган техника ва 
эҳтиёт қисмлар божхона тўловларидан озод этилиши соҳани барқарор ривожланишига 
сезиларли туртки беради. 
Мева-сабзавотчилик соҳасини иқтисодий томондан ўсиши мавжуд ички 
ресурслардан фойдаланишни янада кенгайтириш ҳисобига бўлиши керак эмас, балки 
маҳсулотларни сифат жиҳатидан замон талабларига жавоб берадиган рақобатбардош 
ишлаб чиқариш кооперацияси ва кластерлар тизимини жорий этиш ҳисобига эришиш 
мумкин. 
Мева-сабзавотчилик тармоғидаги кластерлар бу маълум бир йўналишдаги 
маҳсулотларни ишлаб чиқаришда қиймат яратиш занжирининг бўғинларини бир бири 
билан бирлаштирувчи ва умумий имкониятлар яратувчи ишлаб чиқарувчилар 
мажмуасидир. Кўпгина мамлакатларда мева-сабзавотчилик тармоғидаги кластерларни 
ривожлантириш қишлоқ аҳолиси фаровонлигини ошириш, экспорт потенциалини 
ривожлантиришда муҳим қадам ҳисобланади.
1
https://countrymeters.info/ru/World 
2
https://parliament.gov.uz/uz/events/committee/31987/ 

---

137 
1970 йилларда швед иқтисодчилари К.Фредриксон ва Л.Линдмарклар чегараланган 
ҳудудда корхоналарни тўпланишини белгилашда кластер атамасидан фойдаланган
1
. 
Илмий жараёнга XX асрнинг 80 йилларидан сўнг М.Портер томонидан “кластер” атамаси 
иқтисодий категория сифатида киритилди
2
. 
Мева-сабзавотчилик тармоғини кластерлар ёрдамида ривожлантириш бошқа 
ривожланиш моделларига нисбатан афзалликларга эга. Кластерларда ҳар бир ишлаб 
чиқариш занжиридаги иштирокчилар иқтисодий алоқаларга киришганда инновацион 
усулларни қўллашини талаб қилади. Кластерларни ташкил қилишда қатнашувчиларнинг 
асосий вазифаси бу ишлаб чиқарувчиларни горизонтал ва вертикал интеграциясини 
самарали ташкил этиб улар орасида инновацияни тарқалишини таъминлашдир. Энг 
муҳими, кластерлар ташқи ижобий эффектлар (