Ilmiy izlanish asoslari

Gipoteza - tekshirilayotgan predmet yoki hodisa to‘g‘risida ilgari surilgan ilmiy jihatdan asoslangan, ilmiy fakt va ma’lumotlarga zid bo‘lgan, lekin haqiqatligi hali isbotlanmagan ilmiy bilish shaklidir.

Gipotezalar paydo bo‘lishi bilan, ular bir-birini to‘ldiruvchi, birbiriga zid, qarama-qarshi, bir-birini inkor qiluvchi bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, ilmiy bilishning rivoji, bu gipotezalarning paydo bo‘lishi va ularning isbotlanishi yoki rad etishi, yangisini paydo bo‘lishi bilan sodir bo‘ladi va yangilik yaratishda yordam beradi.

Gipotezaning rad etilishi uchun ilmiy fakt kifoya bo‘lsa, isbotlanishi uchun gipoteza nazariyaga aylanishi kerak.

Nazariya - ilmiy bilishning eng yuqori shakli bo‘lib, haqiqatligi amaliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, borliqning biror sohasiga oid ma’lum g‘oyalar, qarashlar, qonunlar va qoidalarning muayyan tizimi tushuniladi. U bir fan sohasida ma’lum bilishlarning umumlashtirilishi asosida paydo bo‘ladi.

Nazariyaning asosiy vazifasi - amaliyot bergan yangi faktlarni izohlash, o‘rganilayotgan predmet yoki hodisalarning mohiyatiga chuqurroq kirish, ro‘y beradigan voqea va hodisalarni ko‘ra olishdan iboratdir.

Nazariya bilishda so‘nggi natija sifatida ko‘rilsa, ammo u, hech qachon to‘g‘ri o‘zgarmas, absolyut bilish deb qaramaslik kerak. Shu sababli nazariya cheksiz gipotezalar natijasi hisoblanib, doimo rivojlanib, uning mazmuni absolyut va nisbiy haqiqatlarning birligidan iborat bo‘ladi.

Ilmiy bashorat – bu tadqiqotchi yoki olimning tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyoti qonunlariga asoslanib, biror fan sohasida tabiat va jamiyatda kelgusida yuz beradigan hodisa, voqea yoki jarayonni oldindan aytilishidir.

Unda, albatta tadqiqotchining shu predmet va hodisalarning o‘tilishida va hozirgi davrdagi holati, o‘zgarish va rivojining ob’ektiv (faoliyat) qonuniyatlarini bilish asosida ularni kelgusi holati haqida biron bir fikr aytishdir.

Tadqiqotchi yoki olimda bilish jarayonida oldindan orttirgan bilimi, tajribasi ko‘nikmasi va malakasiga tayangan holda oldindan ko‘ra bilish sodir bo‘ladiki ana shunga tayanib ilmiy bashorat qilinadi.

Ilmiy bashorat folbinlikdan, diniy fikr qilishidan, kishilar taqdirini osmon jismlari - yulduzlar va sayyoralar harakatiga qarab belgilashlardan farq qiladi, chunki ularning ilmiy ekanligi isbotlanmagan, asoslanmagan.

Ilmiy bashoratlarning astrologik bashoratlardan farqi shundaki, ularning haqiqatligi doimo ilm-fan yutuqlari bilan, tabiat, jamiyat va inson tafakkuri qonunlari bilan ilmiy asoslangan bo‘ladi.