I-bob yuzasidan xulosalar

Fikrlash va tushunchani shakllantirish.Tadqiqotning ushbu yo'nalishi kontseptsiyani, mantiqiy jarayonlarni, qarorlarni qabul qilish va muammolarni hal qilishni o'rganishni o'z ichiga oladi.
Inson va sun'iy aql.Inson aql-idrokiga umumiy tilni tushunish, ko'rsatmalarga amal qilish, og'zaki tavsiflarni xatti-harakatlarga tarjima qilish va o'z madaniyati qonunlariga muvofiq harakat qilish qobiliyati kiradi. Sun'iy intellekt insonning bilim jarayonlarini modellashtirishga yo'naltirilgan kompyuter fanining maxsus sohasidir. Ushbu tadqiqot sohasidagi asosiy savol: "mukammal robot" insonning xatti-harakatlarini taqlid qila oladimi?
Muhim psixologiya asosan axborot vositalarida axborot almashinuvi va insonda bilim jarayonlarini amalga oshirish o'rtasidagi o'xshashlikka asoslangan. Shunday qilib, kognitiv va ijro etuvchi jarayonlarning ko'pgina tarkibiy qismlari (bloklari), birinchi navbatda, xotira (R. Atkinson) ajratildi.
Eng keng tarqalgan hisoblash varianti, bu erda ruh psixik signallarni aylantirish uchun sobit qobiliyati bo'lgan qurilmada ko'rinadi. Bu erda asosiy rolni idroki jarayonida ichki kognitiv sxemalar va organizmning faolligi beriladi. Ushbu yo'nalish ostida paydo bo'ldi
Kompyuter qanday harakatlarni amalga oshirayotganini tasavvur qiling: belgilarni qabul qilish, manipulyatsiya qilish, ma'lumot elementlarini xotirada saqlash, ularni xotiradan olish va h.k. Bu bizni bilim jarayonlari haqiqat, "ularni o'rganish va hatto, ehtimol, tushun »(V. Nayser). Bunda insonning bilim tizimi uning imkoniyatlarini hisobga olgan holda axborotni kiritish, saqlash, chiqarish uchun qurilmalarga ega tizim sifatida qaraladi.
Shunday qilib, kognitiv psixologiya odamlarning dunyo haqida ma'lumot olishlarini, bu ma'lumotlarning inson tomonidan qanday namoyon qilinishini, qanday xotirada


30

saqlanganligini, bilimga aylantirilishini o'rganadi, bu esa bizning e'tiborimiz va xatti-harakatlarimizga ta'sir qiladi. Ushbu tadqiqotlar, bilim psixologiyasini tushunishning maqsadi bo'lib, uning vazifasi fanning xulq-atvoridagi bilimlarning hal qiluvchi rolini isbotlashdir. Keling, mavzu xotirasida bilimni tashkil qilish masalasini, shu jumladan, xotirlash va fikrlash jarayonlarida og'zaki (og'zaki) va majoziy komponentlar o'rtasidagi aloqani ko'tarish mumkin (G. Bauer, A. Paivio, R.)

Kognitiv ilmlar psixologiyaning barcha bo'limlarini o'rganishga alohida urg'u beradi. Barcha o'quv jarayoni DP Ozbel, J. Brunerning fikriga ko'ra tahlil qilinadi, bilim psixologiyasi esa mavjud bilim tuzilmasiga mavjud bo'lgan bilim va ko'nikmalar bilan bog'liq bo'lgan yangi material faqatgina samarali o'rganish mumkinligini ko'rsatadi.
O'rganishning muhim sharti - talabalarning o'rganilayotgan mavzuga qiziqishi. Kognitiv psixologiya aslida insonning murakkab dunyosini soddalashtirilgan modellariga qisqartiradi. Bu borada qiziqarli nuqtai nazar psixologiya bilim tendentsiyasining asoschilaridan biri G. Simonning nuqtai nazaridir, unga ko'ra "inson o'zini tutish tizimi sifatida chumoli kabi sodda. Uning chanani joylashtirishning aniq murakkabligi.
Kognitiv psixologlar tomonidan keng qo'llaniladigan modellardan biri axborotni qayta ishlash modeli deb nomlanadi. Kognitiv modellarning cheklovlarini tushunish kerak. Axborotni qayta ishlash modeliga asoslangan kognitiv modellar mavjud adabiyotlar to'plamini tartibga solish, keyingi tadqiqotlarni rag'batlantirish, tadqiqot harakatlarini muvofiqlashtirish va kognitiv psixologiyada yondashishni osonlashtirish uchun ishlatiladi. Bunda insonning bilim tizimi uning imkoniyatlarini hisobga olgan holda axborotni kiritish, saqlash, chiqarish uchun qurilmalarga ega tizim sifatida qaraladi. Ajablanarlisi shundaki, ushbu model taniqli "mashina" kompyuteriga juda o'xshash.
Kognitiv yondashuvning qiymati Kognitiv psixologiya tushunchani, e'tiborni, xotirani, bilimni, tilni, sun'iy aqlni hisobga oladi. Bu ma'lumotni to'plash, ma'lumotni saqlash va tashkil qilish va nihoyat axborotdan foydalanish kabi ta'riflanishi mumkin.
Axborotni yig'ish mexanizmlarini tushunish uchun sensorli signallarni talqin qilish tizimini tushunish, namunani (xotira) tanishni o'rganish kerak. Misol uchun, bir kishi avtomobil belgilarining ko'pini bilmaydi, lekin u mashinani ko'rganida, uning miyasida aqli


31

bor.

50. 
    asrda falsafa va insonparvarlik fanlari markazlaridan biri bo'lib chiqdi asrlar, asosan, "klassik bo'lmagan" deb hisoblanadigan narsalarni aniqlaydi belgilar. Bugungi kunda bu muammolar yanada keskinlashdi. Men o'ylayman ulardan ba'zilari.
    

Avvalo, bu o'z-o'zim uchun nopoklik muammosi. Borishdan

Dekart o'z-o'zini anglash g'oyasini men mutlaqo ochiq-oydin deb bilgan narsalar haqida gapirdim.
Klassik kognitiv tushunchalarga Jorj Miller, Gerbert Simon, Leon Festinger, Allen Nyuell, Noam Xomskiy, Aaron Bek, Jorj Kelli va boshqa qator nazariyalar kiradi. Zamonaviylarga - R. Solso, R. Janoff-Bullmann va ularning aksariyati, ammo bugungi kunda, odatda, faqat kognitiv modellar yaratilmaydi.
Kognitiv psixologiya - bu bilish jarayonlarini o'rganishning zamonaviy tendentsiyasi. Bu 1960-yillarda paydo bo'lgan. bixeviorizmga alternativ sifatida. Kognitiv psixologiya xatti-harakatni kognitiv (kognitiv) omillar vositasida deb hisoblab, ilmiy tadqiqot predmeti sifatida psixika kontseptsiyasini tikladi.
Zamonaviy kognitiv psixologiya ko'plab qismlardan iborat: idrok, naqshni aniqlash, e'tibor, xotira, tasavvur, nutq, rivojlanish psixologiyasi, fikrlash va qaror qabul qilish, umuman tabiiy aql va qisman sun'iy aql. Kognitiv jarayonlar modellari insonning aqliy hayotining mohiyatiga yangicha qarashga imkon beradi. Kognitiv yoki boshqacha kognitiv faoliyat bu bilimlarni egallash, tashkil etish va ulardan foydalanish bilan bog'liq faoliyatdir. Bunday faoliyat barcha tirik mavjudotlarga, ayniqsa insonlarga xosdir. Shu sababli, kognitiv faoliyatni o'rganish psixologiyaning bir qismidir (Ulrik Neisser Cognition and Reality).
Tadqiqot sohasining kengayishi bilan, xususan, nutq faoliyati, fikrlash, uzoq muddatli xotira va aql tuzilishi tahlilida axborot yondashuvi cheklangan. Shuning uchun, kognitivistlar genetik psixologiya (J. Piaget), madaniy va tarixiy psixologiya (LS Vygotskiy va boshqalar), faoliyat yondashuviga (AN Leontiev va boshqalar) o'tishni boshladi. Boshqa tomondan, ular tomonidan ishlab chiqilgan eksperimental tadqiqotlar


32

metodik asoslari an'analarini rivojlantirish uchun moslashtirilgan (mikroyapiya va mikrodinamik tahlil, mikrogenetik usul) uyg'unlashtirgan ko'plab Evropaning, jumladan, rus olimlarining e'tiborini tortdi. (A.I. Nazarov.)

Kognitiv psixologlar tadqiqotlari psixikaning ongli va ongsiz jarayonlarini qamrab oladi, ikkovi ham axborotni qayta ishlashning turli xil usullari sifatida qaraladi.
Kognitiv yondashuv bir qator axiyomatik talablarga asoslangan (Xaber, 1964):
Axborotni bosqichma-bosqich qayta ishlash intellekti, ya'ni tashqi dunyo qo'zg'alishi bir-
biridan keyingi o'zgarishlardan so'ng ruh orqali o'tib ketadi. Axborotni qayta ishlash tizimining cheklangan imkoniyatlari haqida taxmin. Bu insonning yangi axborotni o'rganish va mavjud bo'lgan vakili namoyish qilishning cheklangan qobiliyatidir, bu esa u bilan ishlashning eng samarali va munosib usullarini izlashni talab qiladi. Ushbu strategiyalar (tegishli miya tuzilmalaridan ko'ra ancha katta)
kognitiv psixologlar tomonidan modellashtirilgan.
Psixologik ma'lumotni kodlash bo'yicha postulalar kiritiladi. Ushbu postulatsiya jismoniy dunyo ruhiy jihatdan o'ziga xos shaklda aks ettirilgan degan xulosa chiqaradi, bu esa stimulyatsiya xususiyatlariga tushib qolmaydi.
So'nggi yillarda ommalashib borayotgan mashhurlik nazariyasiga ko'ra, axborotni qayta ishlash darajasining nazariyasi (F. Kreik, R. Lockhard, 1972). Hozirgi vaqtda kognitiv psixologiya hali bolaligida, lekin hozirgi vaqtda dunyo psixologik fikrlarining eng ta'sirli sohalaridan biriga aylandi.
Kognitiv psixologiya psixologiyaning asosiy sohalarida, jumladan, neyroshunoslik, idrok etish, naqshni aniqlash, e'tibor va ong, xotira, bilimlarning namoyishi, xayolot, til, rivojlanish psixologiyasi, tafakkur va kontseptsiya shakllanishi, inson ongi va sun'iy intellektual tadqiqotlar va nazariy yondashuvlardan foydalanadi.
"Kognitiv soha" tushunchasini talqin qilishda bir nechta yondashuvlar mavjud. Ko'pincha bu tushuncha shaxsning kognitiv rivojlanishining tashqi sharoitlarini tavsiflash uchun ishlatiladi. Chet el psixologiyasida "kognitiv soha" tushunchasi o'quv jarayonidagi rivojlanish sharoitlarini tavsiflash uchun ishlatiladi, ya'ni keng ma'noda. Bunday holda, bir qator xususiyatlar hisobga olinadi:


33

1. 
   o'quv jarayonida bilim faoliyati;
   

2. 
   atrof-muhit bilan o'zaro munosabatlar va o'zini o'zi boshqarishning individual uslubini shakllantirish;
   

3. 
   olingan bilimlarni ichkilashtirish jarayoni;
   

4. 
   o'rganishga moslashishga ta'sir etuvchi ijtimoiy-madaniy omillar;
   

5. 
   idrok va kognitiv rivojlanish mexanizmi;
   

6. 
   individual o'quv uslubini shakllantirish mexanizmi.
   

Kognitiv aqliy jarayonlar: idrok, e'tibor, xayol, xotira, tafakkur, nutq - insonning har qanday faoliyatining eng muhim tarkibiy qismi bo'lib xizmat qiladi. Idrok, xotira, tasavvur, til, tafakkur va muammolarni echish kabi kognitiv jarayonlar asabiy tuzilish va jarayonlarga asoslanadi. O'zining ehtiyojlarini qondirish, muloqot qilish, o'ynash, o'qish va ishlash uchun odam dunyoni anglashi, muayyan daqiqalarga yoki faoliyatning tarkibiy qismlariga e'tibor berishi, nima qilishi kerakligini tasavvur qilishi, eslab qolishi, o'ylab ko'rishi, hukmlar bildirishi kerak. Shuning uchun, kognitiv aqliy jarayonlar ishtirokisiz, inson faoliyati mumkin emas, ular uning ajralmas ichki daqiqalari sifatida harakat qilishadi.

Idrok (lot. Perceptio dan anglash) - bu dunyoning subyektiv manzarasini shakllantiradigan bilim jarayoni. u aqliy jarayonnarsa yoki hodisani bir butun sifatida aks ettirishdan iborat bo'lib, bu sezgilarga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladi.
Idrok - bu sezgi yordami bilan olingan ma'lumotlarni qabul qilish va o'zgartirishning murakkab jarayonini aniqlaydigan biologik aqliy funktsiyalardan biri bo'lib, ular ushbu ob'ekt tomonidan boshlangan sezgilar to'plami orqali analizatorlarga ta'sir qiladigan ob'ektning sub'ektiv yaxlit tasvirini hosil qiladi.
Boshqacha qilib aytganda, idrok qilish hissiy retseptorlarning stimulyatsiyasini tushunish jarayonidir. In'ikosni atrofimizdagi dunyoni mazmunli ko'rinishini yaratish uchun sezgi kiritish, tahlil qilish va talqin qilishga qaratilgan vazifa deb hisoblash uchun asos bor.
Diqqat uni boshqa aqliy jarayonlardan ajratib turadigan o'ziga xos xususiyatlarga ega. Diqqatning muhim xususiyatlaridan biri bu uning barqarorligi, ya'ni uzoq vaqt biror


34

narsaga e'tibor qaratish qobiliyatidir.

Shunisi muhimki, diqqatni uning kommutatsiya va tarqalishi kabi xususiyatlari. Diqqatni almashtirish - bu bir faoliyatni boshqasidan boshqasiga o'tkazish qobiliyati. Diqqat - bu shaxs uchun aqliy faoliyatning u uchun ma'lum ahamiyatga ega bo'lgan narsaga yo'nalishi va konsentratsiyasi. Diqqatni psixofiziologik jarayon, kognitiv faoliyatning dinamik xususiyatlarini tavsiflovchi holat sifatida aniqlash mumkin. Inson hayotida va faoliyatida e'tibor juda ko'p funktsiyalarni bajaradi. u kerakli narsani faollashtiradi va keraksizni sekinlashtiradi bu lahza psixologik va fiziologik jarayonlar, kiruvchi ma'lumotni uning haqiqiy ehtiyojlariga muvofiq uyushgan va maqsadli tanlashga yordam beradi, aqliy faoliyatni xuddi shu ob'ekt yoki faoliyat turiga tanlab va uzoq muddatli kontsentratsiyasini ta'minlaydi.
Xotira hayotiy tajribani olish, saqlash va ko'paytirish qobiliyati sifatida belgilanishi mumkin. Har xil instinktlar, xatti-harakatlarning tug'ma va orttirilgan mexanizmlari bu shaxsiy hayot jarayonida izsiz, meros qilib olingan yoki orttirilgan tajribadan boshqa narsa emas. Uning xotirasi, mukammalligi tufayli odam hayvonot olamidan ajralib chiqdi va u hozir bo'lgan balandliklarga erishdi.
Xotiraning asosiy jarayonlari: yodlash, saqlash, takrorlash va unutish. Ushbu jarayonlar avtonom psixik qobiliyat emas. Ular faoliyatda shakllanadi va u bilan belgilanadi. Muayyan materialni eslab qolish hayot jarayonida individual tajribani to'plash bilan bog'liq. Keyingi ishlarda eslab qolingan narsadan foydalanish takror ishlab chiqarishni talab qiladi. Faoliyatdan ma'lum bir materialning yo'qolishi uni unutishga olib keladi. Xotirada materialni saqlash uning shaxs faoliyatidagi ishtirokiga bog'liq, chunki har qanday vaqtda odamning xatti-harakati uning butun hayotiy tajribasi bilan belgilanadi. Xotira barcha aqliy jarayonlarning eng muhim xususiyati bo'lib, insonning birligi va yaxlitligini ta'minlaydi.
Tafakkur - bu miya atrofdagi dunyoni aks ettirishning eng yuqori shakli, faqat odamga xos bo'lgan eng murakkab kognitiv aqliy jarayon. Bu atrofdagi olam ob'ektlari va hodisalari o'rtasidagi munosabatlar va muntazam aloqalarni bilvosita anglash (aks ettirish). Bu moddiy dunyoning qonunlarini, tabiatdagi va ijtimoiy va tarixiy hayotdagi sabab-


35

oqibat munosabatlarini, inson ruhiyatining qonunlarini tushunishga imkon beradi. Fikrlash

• 
  bu voqelikni umumlashtirilgan bilish, ob'ektlar va hodisalarning umumiy va zaruriy xususiyatlarini bilish jarayoni. Odamlarning bilim faoliyati aqliy operatsiyalar yordamida amalga oshiriladi: taqqoslash, tahlil qilish va sintez qilish, mavhumlashtirish, umumlashtirish va aniqlashtirish.
  

Vizual-real - fikrlash jarayoni - bu haqiqiy narsalarga ega bo'lgan odam tomonidan amalga oshiriladigan amaliy o'zgartirilgan faoliyat. Fikrlashning bu turi real ishlab chiqarish mehnati bilan shug'ullanadigan odamlar orasida keng namoyon bo'ladi, natijada ma'lum bir moddiy mahsulotni yaratish.

Vizual-majoziy - fikrlash jarayoni g'oyalar va tasvirlarga ishonish bilan tavsiflanadi. Vizual-majoziy fikrlashda odam haqiqatga bog'lanadi va o'zlarini o'ylash uchun zarur bo'lgan rasmlar uning qisqa muddatli va operativ xotirasida taqdim etiladi (farqli o'laroq, nazariy majoziy fikrlash uchun rasmlar uzoq muddatli xotiradan olinadi va keyinchalik o'zgartiriladi).
Boshqa ikkita aqliy jarayon - xotira va fikrlash bilan uzviy bog'liqlikda xayolot jarayoni davom etadi. Xayolning faoliyati insonning hissiy tajribalari bilan chambarchas bog'liq. Istalganning vakili odamda ijobiy his-tuyg'ularni uyg'otishi mumkin va ba'zi holatlarda, baxtli kelajak haqidagi orzu odamni haddan tashqari salbiy holatlardan chiqarib yuborishi mumkin, unga hozirgi lahzadan qochib qutulish, sodir bo'layotgan narsalarni tahlil qilish va kelajak uchun vaziyatning ahamiyatini qayta ko'rib chiqish imkonini beradi. Shunday qilib, xatti-harakatlarimizni tartibga solishda tasavvur juda muhim rol o'ynaydi.

Kognitiv rivojlanish bir qator omillar bilan belgilanadi: genetik, onadagi homiladorlik jarayonining xususiyatlari, omillar atrof-muhit, oilaning tarkibi va ijtimoiy holati, jamiyatning ta'siri, ota-onalar va bolaning shaxsiy xususiyatlari.

Kognitiv psixologiya sohasidagi tadqiqotlar, qoida tariqasida, quyidagi muammolar bilan bog’liq.
-xotira bilan;
-hissiyotlar;

36

-e’tibor;

-fikrlash (shu jumladan mantiqiy;
-xayol;
-muayyan qarorlarni qabul qilish qobiliyati.
Kognitiv psixologiyaning ko’plab tasdiqlari hozirgi psixolingvistikaning asosidir. Kognitiv psixologiyaning kashfiyotlari psixologiya fanining boshqa segmentlarida, masalan, ijtimoiy, shaxsiy psixologiya va ta’lim kabi sohalarda keng qo’llaniladi.
Hozirgi vaqtda kognitiv psixologiyaning shakllanishi asosan odamlarda kognitiv bo’lgan va kompyuter texnologiyalari tomonidan o’zgartirilgan jarayonlar o’rtasidagi o’xshashliklarni o’rnatishga asoslanadi. Shunday qilib, harakatlari asosan xotira bilan bog’liq bo’lgan bilish va bajarishga qaratilgan bir nechta tarkibiy elementlar (bloklar) tanlandi. (Richard Atkinson).
Kognitiv psixologiyada eng katta yutuq psixikaning qabul qilingan signallarni o’zgartira olish qobiliyatiga ega qurilma ekanligi haqidagi nazariya tomonidan ta’minlandi. Ushbu nazariyada muhim ahamiyatga ega bo’lgan narsa odamning ichki kognitiv moslamasi bo’lib, u ma’lumotlarni o’tkazish qobiliyatini hisobga olgan holda ma’lumotlarni saqlash, kiritish va chiqarish uchun o’ziga xos tizim edi. Bunday holda, miya va shaxsiy kompyuterning ishi o’rtasida o’xshashlik paydo bo’ldi.
Psixologiyaning ushbu sohasi Amerika Qo’shma Shtatlarida XX asrning o’rtalarida paydo bo’lgan. Kognitiv psixologiya hozirgi paytda shakllangan shaklda paydo bo’lishidan oldin, ushbu fan sohasidagi mutaxassislar bilish jarayonida paydo bo’lgan qiyinchiliklar ustida ishlashga harakat qilishdi. Bir necha asr oldin olimlar tafakkurni nafaqat falsafiy nuqtai nazardan, balki ilmiy jihatdan o’rganishga harakat qilishdi.
Hozirgi psixologiyaning eng o’ziga xos xususiyatlarini o’sha davr olimlari keltirgan:
-Dekart
-Kant.
-Dekartning kontseptsiyasi, ya’ni u yaratgan psixologik fanning tuzilishi uning psixikasini eksperimental usullar bilan o’rganishga olib keldi. Xum assotsiativ fikrlash va tizimlashtirilgan ruhiy jarayonlar qonunlarini aniqlashga intildi. Kantda, o’z navbatida,


37

ong tizimdir va olingan ko’nikmalar (tajriba) bu tizimni to’ldiradigan ma’lumotlardir. Faqatgina bu faylasuflar kognitiv psixologiyaning asosi hisoblanadi, deb ishonish

noto’g’ri bo’ladi. Albatta, nafaqat ular, balki boshqa ilm sohasidagi boshqa olimlar ham psixologik fanning ushbu sohasini shakllantirish va shakllantirishga o’z hissalarini qo’shdilar.
Kognitiv psixologiyaning paydo bo’lishiga turtki bo’lganligi 1956 yilda Massachusets ilmiy-texnik universitetida o’tkazilgan yig’ilish ekanligiga ishonishadi. Bu psixologiya sohasidagi inqilobning boshlanishi edi, u odamning bilish xususiyatlariga qiziqish paydo bo’lishiga va kognitiv jarayonning o’ziga asoslanadi.
Psixologiyada paydo bo’lgan yangi yo’nalish quyidagilarga qarshi qaratilgan edi:
-xulq-atvorli tendentsiya;
-xatti-harakatni baholashdan ruhiy elementni olib tashlash;
-kognitiv jarayonlar va rivojlanishni shakllantirishga qaratilgan harakatlarga e’tibor bermaslik.
Kognitiv psixologiyaning yakuniy asosi neo-xulqizm edi. Keyin, inson tanasiga qarashdan boshlab, uni keyinchalik qayta ishlash bilan ma’lumot olish bilan shug’ullanadigan tizim sifatida, eng yangi yo’nalish ixtiro qilindi. Ushbu jihat jamiyat olingan ma’lumotlarga turlicha ta’sir ko’rsatadi degan tushunchaga asoslanadi.
Odamlar turli xil konfiguratsiyada olingan ma’lumotlarni qayta ishlaydilar, ma’lum indikatorlarni tanlaydilar va keyinchalik ularni qayta ishlaydilar yoki keraksizligi sababli to’liq yo’q qiladilar. Ushbu davrda kognitiv psixologiya kompyuter texnologiyalarining jadal rivojlanishi va psixologiya sohasidagi so’nggi mavhum tadqiqotlar paydo bo’lishi bilan bog’liq bo’lgan o’ziga xos uslubiy platformada ishonchli turibdi.
Usullar sifatida xronometrik usullar mavjud muammoni hal qilish uchun talab qilinadigan vaqtni yoki olingan signalga reaktsiya tezligini aniq hisobga olish asosida olinadi. Bu holda introspektiv usullar qabul qilinishi mumkin emas, chunki ular belgilangan ob’ektlarni tekshirishda zarur bo’lgan aniqlik va aniqlikka ega emaslar.
Shaxsning kognitiv jarayonining barcha konfiguratsiyasi va uning faoliyati shaxsiy kompyuterning operatsiyalariga o’xshashdir.


38

Quyidagi omillar kognitiv psixologiya muammolari bilan bog’liq.

-Hozirgi paytda, tanazzulga yuz tutgan kognitiv psixologiyada, tilni shaxsning turli muammolarni hal qilishda ishlatadigan asosiy shartli tushunchasi sifatida o’rganadigan so’nggi eksperimental loyiha yaratilmoqda.
-Insonni bilish sohasidagi birinchi tadqiqotni kim o’tkazishga qaror qildi va novatorlarning dadil tajribalari qanday natijalarga olib keldi? Behivizm va psixoanaliz ongdagi jarayonlarni izohlamasdan, odamning xatti-harakatlarini tushuntirib bera olmadi.
-Asta-sekin qiziqish insoniyatni nafaqat kibernetika, biologiya, neyrofiziologiya, balki tilshunoslikka ham ta’sir ko’rsatadigan yangi yo’nalish paydo bo’lishiga olib keldi.
Kognitiv psixologiya 20-asrning o’rtalarida, texnologiyalar va kompyuterlarning jadal rivojlanishi davrida paydo bo’lgan. Olimlar inson va zamonaviy texnologiyalarning o’zaro ta’sirini psixologik nuqtai nazardan asoslash zarurati bilan duch kelmoqdalar. Yangi sohaning asosiy qiziqishi insonning kognitiv, ya’ni kognitiv qobiliyatini o’rganish edi. Idrok inson psixikasining asosiga asoslangan asosiy akt sifatida qaraldi. Axborotni ularning xotirasida qayta ishlash va saqlash bilan bog’liq bo’lgan inson qobiliyatining mumkin bo’lgan chegaralarini o’rganish uchun barcha turdagi tajribalar va tadqiqotlar o’tkazildi.
Ta’kidlash joizki, psixologlar Frits Xayder (kognitiv muvozanat nazariyasi) va Leon Festinger (kognitiv dissonans nazariyasi) fanning asoschilaridan. 1956 yilda Massachusets texnologiya institutida bo’lib o’tgan yig’ilish elektr va elektron muhandislik instituti vakillarini, axborot nazariyalari sohasidagi mutaxassislarni bir joyga to’plagan holda sezilarli yutuqlarga erishdi. Ushbu uchrashuv hanuzgacha kognitiv psixologiyada haqiqiy inqilob deb hisoblanadi, u erda kompyuter texnologiyalari ta’siri ostida til va xotirani shakllantirish masalalari ko’tarildi.
Kognitiv psixologiya tadqiqotchilar Jerom Bruner (Kognitiv rivojlanishni o’rganish, 1967 y.) Va Ulrik Nisser (Kognitivlik va haqiqat, 1976) tufayli o’z asarlarini nashr etgan va o’zlarining tadqiqot mavzularini ommaga etkazganlari tufayli nomga ega bo’lishdi. Keyinchalik kognitiv psixologiya markazi tashkil etildi, unda bilish, tafakkur, rivojlanish psixologiyasi va boshqalar jarayonlari o’rganildi.


39

Ushbu sohada ishlaydigan taniqli psixologlardan biri shveytsariyalik Jan Piaget edi. Neuchatel universitetida falsafa doktori uzoq vaqt davomida o’zini o’sha paytda moda bo’lgan psixoanaliz bilan hayratga bag’ishlagan. Bolalar bilan ishlashda Piaget bir qator qiziqarli tajribalarni o’tkazdi. Sinovlar orqali u mantiqiy operatsiyalar zanjiri va bola fikrlash tizimining yaxlitligini yaratdi.

Piaget inson ongidagi o’zgarishlar va uning rivojlanishning har bir segmenti bilan atrof-muhitga mumkin bo’lgan moslashuvi haqida gapirdi. U to’rtta bilim bosqichlarini ajratdi:
Sensomotor – tashqi manipulyatsiya va ichki belgilar bilan ishlashning paydo bo’lishi (0-2 yosh).
Operatsiyadan oldingi – assotsiativ aloqalarni qurish va transduktiv fikrlash (ma’lumotni bir rasmdan ikkinchisiga vaqtincha qayta ishlash), diqqatni jalb qiladigan narsalarda ongni markazlashtirish, tashqi holatga e’tibor (2-7 yil).
Muayyan operatsiyalar bosqichi – integratsiyalashgan harakatlar tizimi shakllantiriladi, sinflar bilan mantiqiy operatsiyalar o’rnatiladi, ularning ierarxiyasi quriladi, operatsiyalar faqat ma’lum o’quv ob’ektlari bilan amalga oshiriladi (7-11 yosh).
Rasmiy operatsiyalarning bosqichi ongni faraziy-deduktivga aylantirish, aqliy jumlalar va mulohazalarni qurish, o’zgaruvchilarni tizimli tanlash, ularning kombinatsiyasi (11-15 yosh).
1925 yilda, bir qator muhim tajribalardan so’ng, Piaget bolalar egocentrizmining kashfiyotiga keldi. Uning nazariyasida ma’lum bir yoshgacha bo’lgan bolalar faqat o’zlariga va ularning ichki tajribalariga e’tibor berishadi. Ko’pincha siz qanday qilib kichkina bola yoki o’spirin, ota-onasi, boshqa bolasi yoki hatto yolg’iz o’zi, qanday qilib o’z tajribasi haqida hikoya qilishi yoki shunchaki fikr bildirishi, mutlaqo aloqaga muhtoj bo’lmasdan rasmini ko’rishingiz mumkin.
1971 yilda xulq-atvorli tushunchalarning ustunligi asta-sekin pasayishi bilan Stenford universitetining psixologi Filipp Zimbardo dadil qadam tashlaydi. Maqsad: shafqatsiz sharoitda odamning xulq-atvor xususiyatlarini o’rganish (harakatlar va iroda erkinligi cheklangan, axloqiy printsiplarga bosim). Ko’ngillilarni yollash bir oy davomida


40

amalga oshirildi, hamma ham tinchgina qiynoqlarga borishga va har qanday ko’rsatmalarga bo’ysunishga tayyor emas edi. Hammasi bo’lib yigirma to’rt kishi tanlab olindi. Eksperimentning sofligini saqlash uchun nomzodlar ikki guruhga bo’lindi. Birinchi bo’limga soqchilar, ikkinchi yarmiga mahbuslar kirdi. Laboratoriya rahbari va psixolog yordamchisi bosh kuzatuvchilar sifatida ish olib bordi, Zimbardoning o’zi esa ushbu qamoqxona menejeri bo’ldi.

Mavzular uylarida soxta bahonalar bilan va Palo Alto shahri politsiyasi rahbarligi ostida «hibsga olingan». Mahbuslar to’siq qilingan joyga ko’chirildi, ishlov berildi, raqam berildi va bo’linmalarga qamab qo’yildi. Birinchi daqiqalardan boshlab olim eksperiment ishtirokchilarining ruhiy reaktsiyalarini yozib, ularning xatti-harakatlarini kuzatishni boshladi.
Dastlab, tajriba ikki hafta davomida ishlab chiqilgan, ammo hamma narsa tezda ishdan chiqqanligi sababli olti kun ichida yakunlandi. «Mahbuslar» kaltaklangan, xo’rlangan va hatto jismoniy zo’ravonlik ishlatilgan. «Soqchilar» tezda rolga o’rganib, sadistik moyilliklarni namoyish qila boshladilar, mahbuslarni uyqudan mahrum qildilar, qo’llarini uzoq vaqt og’irlik bilan ushlab turishga majbur qildilar va hokazo. Ko’pgina «mahbuslar» eksperimentning uchinchi kunida kuchli emotsional buzilish va ruhiy tushkunlik hissini boshdan kechirdilar.
Tajribaning muhim natijasi sifatida F. Zimbardoning «Lusifer effekti» (2007) nomli kitobi ko’rib chiqilishi mumkin, unda u kognitiv dissonans (inson ongidagi hissiy reaktsiyalar to’qnashuvi) va insonga aniq shaxsiy hokimiyatga bo’ysunadigan kamtarlikni tasvirlaydi. Jamoatchilik fikrining ta’siri va shaxsning qarashlarini asoslash yoki rad etadigan davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash darajasiga alohida e’tibor qaratildi.
Bu kognitiv psixologiya sohasidagi eng ajoyib eksperiment edi. Axloqiy sabablarga ko’ra, hech kim tajribani takrorlashga o’xshash urinishlarni qabul qilmadi.
Keyingi yillarda 20-asr oxiri – 21-asrning boshlarida tadqiqotchilar tobora ko’proq odamlar va kompyuterlarning o’zaro ta’siri sohasiga kirishdilar. Psixikani atrof-muhitdan kelib chiqadigan va inson miyasi tomonidan qayta ishlangan cheklangan miqdordagi signallarni sezadigan ma’lum bir markaz sifatida namoyish etuvchi nazariya keng


41

ommalashdi. Insonning bilim tizimi kirish, chiqish moslamalari va ma’lumotlarni saqlash joylari bo’lgan kompyuter tizimi kabi hisoblanar edi.

Psixolog Jorj Miller insonning xotira qobiliyatini aniqlash uchun bir qator qiziqarli testlarni o’tkazdi. Shunday qilib, tajriba natijasida Miller biz bir vaqtning o’zida 7-9 tadan ko’p bo’lmagan belgilarni yodlashimiz mumkinligini aniqladi. Bu to’qqizta raqam, sakkizta harf yoki besh dan oltita oddiy so’z bo’lishi mumkin.
Amerikalik neyrofiziolog, shifokor va psixolog Karl Pribram, xulq-atvor psixologiyasi bo’yicha taniqli tadqiqotchi Karl Lashli bilan birgalikda inson psixikasi faoliyatining golografik modelini yaratdi va bu noyob kashfiyotga olib keldi. Xotira miyaning alohida qismlarida to’planmagan, ammo barcha bo’limlarga tarqatilgan. Ushbu kashfiyot kognitiv psixologiyada inqilob yaratdi, chunki ilgari ma’lumotni qabul qilish va saqlash uchun javobgar bo’lgan miyaning o’rta loblari ekanligiga ishonilgan edi. Pribram tajribalarining nazariyasi va natijalari to’liq tan olinmagan, ammo bilvosita tasdiqlangan bo’lib, keyingi tajribalar bilan tasdiqlangan.
Hozirgi vaqtda kognitiv psixologiya va neyrobiologiya bir-biriga parallel ravishda rivojlanmoqda. Buning sababi ikkala fan ham inson miyasining o’xshash sohalarini o’rganishdir. Farq psixologiyaning diqqat markazida – inson ruhiyatining tashqi stimullarga, neyroshunoslik – miya neyronlarining reaktsiyalarini o’rganish. Shu bilan birga, S. Gerber va A. Newel kabi ko’plab psixologlar neyrobiologiya sohasidagi tadqiqotlar natijalarini inson psixologiyasiga tegishli deb hisoblamaydilar, chunki bitta fanning savollariga javob berish boshqasiga moslashish deyarli mumkin emas.
Stenford qamoqxonasida o’tkazilgan tajribadan qariyb ellik yil o’tdi, ammo psixologlar hamjamiyati hanuzgacha uning natijalarini muhokama qilmoqda va tadqiqotchining qat’iyatli harakatlarini misol sifatida keltirmoqda. Tajriba jarayonida inson ruhiyatining chindan ham qo’rqinchli xususiyatlari aniqlandi. Tasodifan tanlangan va zo’ravonlik alomatlarini ko’rsatmaydigan odamlar bir kun ichida murakkab sadistlarga aylanishlari mumkin. O’zining harakatini oqlash va uning ichki tabiatiga suyangan holda, inson haddan tashqari g’azabni tan oldi. Va bular Zigmund Freyd ta’riflagan mudofaa mexanizmlari emas.


42

Kognitiv psixologiya fanga o’z hissasini qo’shdi va qo’rqinchli topilmalarga qaramay, tadqiqotchilarni qiziqishini uyg’otishda davom etmoqda. Ehtimol yaqinda psixologiyaning nisbatan yangi sohasi insoniyatga inson xatti-harakatlarining kelib chiqishini chuqurroq o’rganish va uning asosiy qonunlarini o’rganish imkoniyatini beradi. G’arbiy mamlakatlarda olib borilayotgan