Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

A D A B I Y O T L A R :
1. A.Karimov. O'zbekiston buyuk kelajaksari. —Toshkent. “ O 'zbekiston” nashri-
yoti
2. Т .А А килова, В.В.Хаскин. Э кология. —Москва. И зд. Ю Н И Т И ., 1998. стр.
7 6 - 8 3 .
3. Грин Н ., У.Стаут, Ф .Тейлор. Биология. Том 2. —М осква, изд. М ир, 1990.
стр. 1 0 7 - 1 1 2 ,8 1 - 1 0 5 .
8 - 1 5
113

---

4. Вилли. Биология. —Москва. И зд. М ир, 1968. стр.710—715.
5.Р ек л еф с Р. О сновы общ ей экологии. — Москва. Изд. М ир, 1979. стр. 88—
107.
6. U m u m iy biologiya. Akademik E.X.To'raqulov tahriri ostida. —T oshkent. 1996.
318—320-betlar.
IX BOB. EKOSISTEMALAR
Bir-biri va atrof-m uhit bilan o ‘zaro m unosabatda bo 'lg an organizm lar 
populyatsiyalari ekologik sistem alar (ekosistemalar) yoki biogeotsenozlar 
deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda, biogeotsenoz bir-biriga bog‘liq biotik 
va abiotik tarkibiy qism lardan iborat kompleks joylashgan yer yuzasining 
bir qism idir. Biogeotsenoz tabiatdagi eng murakkab sistem alardan biri. 
A vtotrof o rg anizm lar (fotosintezlovchi yashil o'sim liklar va xem osin- 
tezlovchi m ikroorganizm lar) ham d a geterotrof organizm lar (hayvonlar, 
zam burug'lar, ko ‘pgina bakteriyalar, viruslar) biogeotsenozning tirik kom - 
ponentlariga, atmosferaning yerga yaqin qatlami undagi gaz va issiqlik resurs­
lari, quyosh energiyasi, tuproq va uning suv mineral resurslari esa jonsiz 
kom ponentlariga kiradi. Ekosistema atamasini birinchi m arta 1935-yilda in- 
gliz ekologi A.Tensli tom onidan kiritilgan, keyinchalik 1940-yilda akadem ik 
V .P.Sukachev ekosistem a tushunchasini biogeotsenoz deb atashni kiritadi. 
Biogeotsenoz tarkibiga odam dan tashqari ham m a narsa kiradi. Biogeotsenoz 
taraqqiy etib va o ‘zgarib turadi. Bu o ‘zgarish kishilar, m uhit va hattoki 
uzoq kosm osning ta ’siri ostida ro ‘y beradi.
Ekosistem aning mahsuldorligiga u yoki bu sistema orqali o ‘tadigan ener­
giya oqim iga bog‘liqdir, quyosh energiyasi ekosistemadagi dastlabki m ah- 
sulotlarni tashkil qiluvchi biotik k om p onentlar to m on idan o ‘zgartiriladi. 
Dastlabki hosil qiluvchilar to m o n id an organik m odda sifatida to ‘playdigan 
energiya tezligi birlam chi m ahsulotlar deb ataladi. Bu eng m uhim para- 
m etr b o 'lib , ekosistem aning biom assa miqdori shunga bog‘liq bo'ladi.
0 ‘sim liklargatushadigan quyosh energiyasi m a’lum m iqdorda bo'ladi. U 
ko'pincha geografik kenglikka o'sim liklar to'plam ining taraqqiyot darajasiga 
bog'liq. O 'sim liklarga tushadigan quyosh energiyasining taxm inan 95—99%i 
shu zam oniyoq qaytariladi. U yo issiqlikka aylanadi, yoki suvni bug'latishga 
sarf bo'lishi m um kin va faqatgina 1—5 % xlorofil tom onidan qabul qilinib, 
organik m olekulalarni hosil qilishga sarf bo'ladi. O 'sim lik qabul qilgan en ­
ergiyasining taxm inan 20 % nafas olish yoki fotonafas olishga sarf bo'ladi. 
U ndan qolgan energiyaning organik m oddalarni hosil qilishga ketgan qis­
mi so f birlam chi m ahsulot deyiladi (S .B J ). Birlamchi m ahsulotning m ah- 
suldorligi yozda qishga nisbatan k o 'p bo'ladi. Bir organizm larni ikkinchi
114

---

organizm yeganda (iste’mol qilganda) ovqat (m odda va energiya) bir tropik 
darajadan ikkinchi tropik darajaga o 'tadi, hazm qilinm agan ovqat keyin- 
chalik chiqarib tashlanadi. Ovqat hazm qilish organlari bo'lg an hayvonlar­
ni ekskrem entlar (chiqindilari) sifatida tashqariga chiqarib tashlaydilar. Bu 
chiqindilar tarkibida m a’lum m iqdorda energiya saqlanadi.
N afas olish jarayonidan, ovqat hazm qilishdan ham da chiqindilardan 
keyin qolgan energiya o'sim liklar va hayvonlarning o'sishini t a ’minlashga 
sarf bo'ladi. G eterotrof organizm lar tom onidan tayyorlangan (to'plangan) 
organik m oddalar miqdori ikkilamchi m ahsulot deb aytiladi. Ovqat zanji- 
rining (zvenolari) bir qismida energiya yo'qoladi. D em ak, ovqat zanjiri- 
ning uzunligi ko'pincha shu energiyaning yo'qolishi bilan chegaralanib 
turadi.
O 'sim liklar tom onidan qabul qilingan yorug'lik energiyasi m iqdori- 
ning dastlabki sof m ahsulotlarga bo'lgan nisbati ancha katta. Biroq energi­
yaning keyingi bir-biriga berilishi (o'tishi) birlam chi o'tish ga nisbatan a n ­
cha natijasizdir. Masalan, o 'tx o 'r hayvonlarga o'tadigan energiyaning o'rtacha 
effektivligi 10 % ni tashkil qilgan holda, hayvonlardan hayvonlarga o'tadigan 
energiyaning effektivligi 20 % bo'ladi. U m um an, o 'tx o 'r hayvonlarda yirt- 
qich hayvonlarga qaraganda hazm qilish effektivligi past bo'ladi. Nafas olish 
jarayonida yo'qotilgan energiya boshqa organizmlarga o'tm aydi.
Ekskrem entlarda m etabolizm qoldiqlaridagi energiya esa detrifag va 
redutsentlarga o'tadi va ulardagi energiyalarekosistem ada qoladi. Detrit zan- 
jirlari o 'lik organizm lar va o'sim liklar qoldiqlaridan boshlanadi (to'kilgan 
barg va poyalar).
Agar ekosistem a o'zgarm aydigan (stabil) bo'lsa unda um um iy biom as- 
saning hajmi ko'paymaydi, ya’ni yilning boshida qancha bo'lsa oxirida ham
shuncha bo'ladi. Bu holatda birlamchi m ahsulotda bo'lgan ham m a energiya 
har xil tropik darajadagi organizm lardan o'tadi va natijada uning toza m ah- 
suldorligi nolgateng bo'ladi. K o'pincha ekosistem alar o'zgarib turadi. M a­
salan, yosh o'rm onlarda o'sim liklar vegetatsiya davrining oxiriga borib 
to 'p lan g an energiyaning bir qismi o'sim liklar biom assasining ortishiga olib 
keladi. O'sim liklarda ommaviy vegetatsiya boshlangan davrlarda (bahorda, 
yozda) dastlabki mahsulot k o 'p bo'ladi. Ikkilam chi m ahsulotlarning or- 
tishi esa keyinroq kuzatiladi. Ekosistem aga tushuvchi energiya oqim laridan 
foydalanib, inson o'zi uchun kerak bo'lgan energiya va ovqat m anbayini 
ko'paytirishda foydalanishi m um kin.
Ilmiy tahlil yordam ida o'sim liklarni o'stirish agrotexnik qoidalarini 
o'zgartirib ularning mahsuldorligini oshirish mumkin. H ar bir tropik darajada 
energiya y o 'qolar ekan, dem ak, ham m a narsani iste’mol qiluvchi (o d a m ­
larda ham ) organizm lar uchun ekosistem adan sam arad o r energiyaning
115

---

ajratib olish usuli bu o ‘simliklar hisobJanadi. Biroq bu yerda boshqa om illar- 
ni ham e ’tiborga olmaslik m um kin em as, m asalan, hayvonlar oqsilida 
ko‘pincha ko‘proq, almashtirib bo'lm aydigan aminokislotalar b o ‘ladi. Bun- 
dan tashqari o'sim lik oqsillari hayvonot oqsillariga qaraganda qiyinroq hazm 
bo‘ladi va pirovardida shuni aytish kerakki, bir qancha ekosistem alarda 
m adaniy ekinlarni parvarish qilish va m o ‘l hosil olish qiyin b o ‘lganligi 
sababli bu ekosistem alardagi hayvonlar o ‘zlari uchun kerakli ozuqani katta 
m aydonlardan oladilar. Ana shu nday ekosistemalarga dasht, M arkaziy 
Osiyoning c h o ‘l zonasi, bug'ular yashaydigan tundra zonalarini m isol qilib 
olish m um kin.
Ekologik sistem ada ham m a organizm lar oziqlanish va energiya qabul qi- 
lishiga ko‘ra ikki guruhga: avtotrof va getrotroflarga bo'linadi.
P rodutsentlar avtotrof organizm lar b o ‘lib, quruqlik va suvdagi yashil 
o'sim liklardan tashkil topgan. A vtotroflar tayyorlagan organik m oddalar- 
ning bir qism i konsum entlar — o ‘tx o ‘r hayvonlar tom o n id an (getero- 
troflar) iste’mol qilinadi. Keyingilari esa, o ‘z navbatidago‘shtxo‘rv a odam lar 
uchun ozuqa hisoblanadi.
R ed u tsen tlar ham geterotro flar hisoblanib, ular asosan m ikroorga- 
nizm lardan tashkil topgan. U lar ishtirokida o ‘simlik va hayvonlarning qol- 
diqlari (o ‘lik tanasi) parchalanib, anorganik m oddalarga aylanadilar. O r­
ganik m oddalarning ko‘p qismi darhol parchalanm aydi, yog‘o ch tupro- 
qning organik qismi suvdagi cho'km alar sifatida saqlanadi. Bu organik m od­
dalar k o ‘p m ing yillar davom ida saqlanib, qazilm a yoqilg'iga (torf, ko‘mir 
va neftga) aylanadi. H ar yili fotosintezlovchi organizm lar 10 m lrd tonnaga 
yaqin organik m oddalarni sintezlaydi.