Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Yer kurrasining qobiqlari. 
Y e r k u rra sin in g insoniyat faoliyatida m u h im
39

---

a h a m iy a tg a ega b o ‘lgan tashqi va ichki qismlari a lo h id a qobiqlarga b o ‘lib 
o ‘rganiladi. Y e r 4 ta q o b iq d a n , y a ’ni atm osfera, gidrosfera, litosfera h a m - 
d a b io sfe ra d a n tashkil topgan. A tm o sfera Yer kurrasini o ‘rab turgan havo 
q o b ig 'id a n iborat b o ‘lib, u havo q o b ig ‘i degan m a ’no n i anglatadi. A tm os- 
ferada havo Y e r sirtidan b a lan d lik k a ko'tarilgan sari siyraklashib boradi.
Y e r y u zin in g katta qism ini suv egallagan. U n d a n tashqari, Y er kur- 
rasining qutblarini qoplab olgan muzliklar, tog‘ tepalaridagi qorlar, havodagi 
suv b u g ‘lari, b a rc h a turdagi y o g 'in la r Yerning suv q o b ig ‘ini (gidrosfera- 
ni) tashkil etadi. Yer kurrasini tashkil etgan suv q o b ig ‘i gidrosfera deb 
ataladi.
Y er m an tiy asin in g yuqori qismi va Y er p o ‘sti b o s h q a q a tlam larg a nis- 
b a ta n en g q a ttig ‘idir. Yer m a n tiy a sin in g qattiq holatdagi yuqori qism idan 
h a m d a Y e r p o 's ti d a n tashkil to p g a n qobiq litosfera d e b ataladi. Litosfera 
“tosh q o b ig ‘i“ degan m a ’n o n i bildiradi.
K u rra m iz n in g tirik o r g a n iz m la r yashaydigan qismi h a m a lo h id a qobiq 
sifatida qaraladi. Yer kurrasining Atm osfera va Litosferadagi tirik o rganizm ­
la r y ash ay d ig an qismlari b irgalikda Biosferani hosil qiladi. Bu “ hayot 
q o b ig ‘i“ d eg an m a ’noni bildiradi.
Atm osfera va uning tarkibi. 
P la n e ta m iz n i o ‘rab olgan havo qobig'iga 
a tm o sfe ra (atm o sfera — y u n o n c h a yerning “b u g ‘ q a tla m i“ d eg an m a ’noni 
bildiradi) deyiladi. A tm o sfe ra n in g qalinligi 3000 km ga yetadi. A tm os- 
feraning massasi esa g idrosferaning massasidan 100 m arta, litosferaning 
m assasidan 1000 m arta k a m b o ‘lib, 5*15*1015 to n n a g a yetadi.
A tm o s fe ra p la n e ta m iz u c h u n , ayniqsa, biosferadagi jonli organ izm - 
larning nafas olishi u c h u n k a tta ah am iy atg a ega. B ulardan tashqari yerning 
havo q o b ig ‘i p la n e ta m iz yuzasini kunduzi qattiq qizib k etish d an , kechasi 
esa sovib k e tis h d a n saqlovchi g o ‘yoki bir k o ‘rpa vazifasini o ‘taydi. A tm o s ­
fera, s h u n in g d e k , Y erni k o s m o s d a n keladigan k o ‘plab m e te o ritla rd a n
saqlaydi: m e te o r itla r a tm o s f e r a d a qizib yonib ketib, yerga yetib kelolmaydi.
A tm o sfe ra (Yer yuzasi y a q in id a ) asosan azot (78,08 %) va kislorod 
(20,95 %) d a n iborat b o ‘lib, u n d a oz m iq d o rd a arg o n (0,93 % ), karbonat 
a n g id r id (0 ,0 0 3 % ), geliy, n e o n , k s e n o n , k r i p t o n , v o d o r o d , o z o n , 
a m m i a k , yod va b o sh q a g a z la r (0,01 %) bor.
A tm o s fe ra tarkibidagi g a z la r ichida kislorod ju d a k atta a h a m iy a tg a ega. 
U barch a tirik organizmlarga nafas olish u chun kerak. A tm osferada taxminan 
1015 t o n n a kislorod bor. U o rg a n iz m la rn i hosil qiluvchi oqsil, yog‘, ug- 
levodlar tarkibiga kiradi. O r g a n iz m la r hayot kechirish u c h u n z a r u r b o ‘lgan 
e nergiyani oksidlash hisobiga oladi. T ab iatd a o ‘sim liklar sarflangan kis­
lorod o ‘rnini t o l d i r i b turadi. A tm o sfe ra d a azot, kislorod aralashm asi rolini 
o ‘y n a b , oksidlanish s u r ’atini va b in o b a rin , biologik ja ray o n larn i tartibga
40

---

0,8 1 0 й j; 
1.510
5,510
8,010'
solib tu rad i. K arbonat angidrid gazi ta b iatd a k atta a h a m iy a tg a ega b o ‘lib, u 
yashil o ‘sim liklarning oziqlanishi u c h u n zarurdir. S h u n in g d e k , u Y e r-n in g
issiqlik balansini tartibga solib turadi. Raketa, s u n ’iy y o ‘ld osh y o rd a m id a va 
kosm onavtlam ing olib boi^gan kuzatishlaridan m a ’lum boMdiki, atm osferaning 
100 k m g a c h a baland b o ‘lgan q ism id a h a m u ning tark ib i (suv b u g ‘lari va 
a z o tn in g m iq d o ri oshib borishini hisobga o lm a g a n d a ) y u q o r id a qayd qil- 
in gan g a z la rd a n iboratdir. A tm osfera massasida 0 ,2 —4 ,0 % g a c h a suv b u g ‘i 
b o ‘lib, sh u n i 10 d a n 9 qismi 5 k m b alan d lik k ach a b o ‘lgan pastki qism ida 
uchraydi.
1000— 1200 km b alandlikda a tm o sfe ra asosan kislo ro d va a z o td a n , 
u n d a n y u q o rid a 2500 km g a c h a b o ‘lgan qism ida geliy g a z id a n , 2500 km 
d a n y u q o r id a esa eng yengil g a z —v o d o ro d d a n iborat.
A tm o s fe ra n in g quyi tarkibida bu g azlard an tashqari h a r xil y o 'lla r bilan 
vujudga kelgan zarrach alar a e ro z o lla r (tu - 
tu n , c h a n g - t o ‘zo n va yemirilishdan vujudga 
kelgan z a rra ch a la r, vulqon k o ‘li, radioak- 
tiv m o d d a la r ) h a m bor.
A tm o sfera bir-biridan gazlarning tarkibi, 
zichligi, h arorati jihatidan farqlanuvchi 5 ta 
asosiy q a tla m g a va 4 ta o ‘tkinchi q atla m g a
(p au zag a) b o ‘linadi.
1. 
T ro p o sfe ra (tropos - y u n o n c h a buril- 
ish, o ‘zgarish d em akdir) atm o sferan in g eng 
pastki, quyi qism i, uning balandligi qutbiy 
kengliklarda 8—10 km , o ‘rtach a kengliklar 
ustida 11 — 12 km , ekvator u stida h a tto 16—
18 km . B u tu n atm osfera massasining 80 % 
qismi troposferada joylashgan. Atm osferada- 
gi suv b u g ‘larining deyarli h a m m a s i shu 
qism da joylashgan. Tropo-sferada havo zich 
b o ‘lib, b u lu tla r, yog‘inlar, s h a m o lla r v u ­
judga keladi va shu jih a td a n u Y e r yuzasi 
u c h u n ju d a m u h im aham iyat kasb etadi.
T ro p o s f e r a d a havo harorati h a r 100 m e tr
yuq o rig a k o 'ta rilg a n sari o 'r t a h iso b d a 0,6 
°C sovib boradi. Natijada troposferaning yu- 
qori c h e g a ra s id a harorat e k v ato r ustida —
+ 6 5 ", s h im o liy q u tb ustida —4 5 —50 °C 
sovuq b o ‘ladi.
T r o p o p a u z a troposfera bilan stratosfera
280,0
1013,3
41

---

orasidagi z o n a b o'lib, troposferaga o'x shaydi, lekin eng yuqori qism id a suv 
bug'lari k a m b o 'lib , gazlar siyraklasha boradi, harorat past b o 'lib , —72 °C 
ga yetadi.
Stratosfera a tm osferaning 50—60 k m balandlikkacha b o 'lg a n qismi, u 
b u tu n a tm o s fe ra massasining 10 % ni tashkil etadi. Stratosferada havo 
siyrak u aso san troposferadagi g azlard an iborat b o 'ls a -d a , lekin u n d a azon 
gazining m iqdori ko'p roq. Stratosferaning quyi qismi harorat y ozda ekvator 
ustida — 70 °, q u tb la r ustida — 56 0 ga pasayadi, lekin 35—55 k m baland- 
likda h a ro ra t ko'tariladi va + 1 0 °C, —35 °C ga yetadi. Bu q a tla m d a tezligi 
soatiga 340 k m ga yetadigan s h a m o lla r h a m bo'lib turadi.
S tra to p a u z a stratosfera bilan m ezosfera orasidagi o 'tk in c h i bo'lib, bu 
yerda havo siyraklashgan, h a ro ra t esa ko'tarilib 0 "C atrofida bo 'lad i.
3. M ezo sfera a tm o sferan in g 50—60 km dan 80—85 km g a c h a bo'lgan 
qismini egallaydi. Bu q a tla m d a h av o bosim i kam , havo Y er yuzasiga nis- 
b atan 200 m a r ta siyrak, haro rat esa y a n a past: — 60—80 °C
M e z o p a u z a m ezosfera bilan te rm o s fe ra o'rtasidagi qatlam .
4. T e rm o s fe ra (ionosfera) a tm o sfe ra n in g 8 0 - 8 5 k m d a n 900 km gacha 
b o 'lg a n yuqori qismidir, bu qavat h a m asosan m olekula holatidagi azot va 
kislo ro d d an iborat. Lekin te r m o s fe ra d a quyosh radiatsiyasining qisqa (0,3 
m k h a m kalta) to'lqinli nurlari va ko sm ik nurlar t a ’sirida kislorod va azot 
m o lekulalari ato m larg a ajraladi va elek tro n bilan zaryadlanib, ionlashgan 
bo'ladi. Bu q a tla m n in g a h a m iy a ti sh u n d a k i, u radio to 'l q in la rin i Yerga bir 
n e c h a b o r qaytaradi va radio to 'lq in la rin in g Yer sharini aylanib chiqishga 
h a m d a bu to 'lq in la rn i radiostansiyalarning oson qabul qilishiga im kon 
beradi. Bu sferada ion k o 'p bo'lganligi u c h u n ionosfera h a m deb ataladi. 
lo n o s f e r a d a n balandlashgan sari haro rat orta boradi. A gar 90 km baland- 
likda h a r o r a t 90 UC bo 'lsa, 400 k m da kunduzi 2000 ()C , kechasi esa 
1500—1900 °C, q uyoshning m in im a l faol yillari esa harorat kunduzi 1200— 
1400 °C, kechasi 750—1000 "C g a c h a bo'ladi.
T e r m o p a u z a — bu a tm o sfe ra bilan ekzosfera orasidagi oraliq zonadir.
5. Ekzosfera - a tm osferaning 900 km dan 2 0 0 0 - 3 0 0 0 km gacha bo'lgan 
eng yuqori qismi. Bu qavat yaxshi o'rganilm agan. Biroq uchirilgan raketalar, 
yo 'ld o sh lard a n olingan m a ’lum otlarga asoslanib, bu sferada harorat 2000"ga 
yetsa kerak d e b faraz qilish m u m k in . Atm osfera q u y o sh n in g ultrabinafsha 
va qisqa to 'l q in li radiatsiyalarini yutib tu rishidan tashqari, Y e r sharining 
iq lim ini vujudga keltiruvchi om ildir.