Фукаролик жвмияти ваунинг конистуциявий тузилиши

Ko’rinib  turibdiki,  siyosiy  bilimlar,  siyosiy  axborotlar  insonning  siyosiy 

faoliyati  darajasiga  ko’tarilishi  uchun  bir  qator  bosqichlarni  bosib  o’tadi. 

Chunonchi, dastlabki bosqichda insonda siyosiy bilimlar, siyosiy axborotlarni 

tinglashga  moyillik  bo’ladi.  O’sha  moyillik,  ya’ni  hayotiy  zaruriyat  tufayli 

inson  siyosiy  bilimlar  va  axborotlarni  o’rganishga,  o’zlashtirib  olishga 

kirishadi.  Ikkichi  bosqichda  inson  eshitgan  siyosiy  xabarlarini  har  birining 

o’ziga xos xususiyatlari borligini asta sekin anglab oladi. Uchunchi bosqichda 

siyosiy  bilimlar,  axborotlar  e’tiqod  darajasiga  ko’tariladi.  Insonda  o’sha 

bilimlarni turmushga tadbiq etish istagi vujudga keladi. 

          O’z  navbatida  xuddi  o’sha  anglash,  tushunish,  ishonish  inson  siyosiy 

yetukligini  vujudga  keltiruvchi  tarkibiy  elementlar  hisoblanadi.  Xuddi  shu  tarkibiy-

strukturaviy  inson  siyosiy  yetukligining  holati,  darajasini  aniqlovchi  mezonlar 

vazifasini  ham  bajaradi.  Shuningdek,  inson  siyosiy  yetukligining  darajasi,  uni 

vujudga keltirgan tarkibiy-strukturaviy elementlar o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikning 

mustahkamligi  siyosiy  bilimlardan,  siyosiy  axborotlardan  oqilona  foydalana  olish 

malakasi, ko’nikmalarini hosil qilish; siyosiy voqyealar, jarayonlarni birini ikkinchisi 

---

 

52 

bilan  taqqoslash,    uni  to’g’ri  baholash,  tariflash;  siyosiy  voqyealar,  jarayonlar 

to’g’risida  aniq  hukumlar,  xulosalar  chiqarish;  turli  muammolar  yechimining  eng 

optimal yo’lini, uslubini izlab topish; siyosiy voqyealar, jarayonlar rivojlanishi tufayli 

ro’y  beradigan  oqibatlarni  oldindan  ko’ra  bilish  imkoniyatlarini  yaratadi.  Turgan 

gapki,  siyosiy  yetuklikning  tarkibiy  elementlarining  har  birining  o’ziga  xos 

xususiyatlari va funksiyalari bor ekanligini unutmaslik lozim.  

          Yuqoridagi  tahlil  shundan  dalolat  beradiki,  inson  siyosiy  yetukligi,  nafaqat 

siyosiy  bilimlar,  siyosiy  axborotlar  darajasiga,  balki  o’sha  bilimlar,  axborotlar 

yordamida  davlat  amalga  oshirgan  va  oshirayotgan  ichki  va  tashqi  siyosat 

mazmuni,  mohiyatini  tushunib  yetish  bilan  bog’liq.  Shuningdek,  inson  siyosiy 

yetukligi  nafaqat  siyosiy  bilimlar  asosida  shakllangan  siyosiy  e’tiqodiga,  balki 

mamlakat siyosiy hayotiga ishtirok etishiga,  ya’ni o’zida mavjud bo’lgan  siyosiy 

bilimlarni, axborotlarni turmushga   tatbiq eta bilish, o’sha voqyealarga baho bera 

olish  qobilyatiga ham bog’liq.  Ko’rinib turibdiki, inson siyosiy yetukligi deganda 

uning  nafaqat  siyosiy  e’tiqodi,  balki  siyosiy  faoliyati  ham  tushiniladi.  Boshqacha 

aytganimizda,  siyosiy  yetuklik  -  mustaqil  shaxsning  eng  muhum  insoniy 

harakteristikasi  bo’lib,  bu  fazilat  o’ziga  siyosiy  bilimlarni,  axborotlarni  to’plash, 

o’sha to’plangan, o’zlashtirilgan siyosiy bilimlarning etiqodga aylanish jarayonini, 

siyosiy e’tiqodga asoslangan ijtimoiy – siyosiy faoliyatini mujassamlashtiradi. 

          Shunday qilib, siyosiy yetuklik deganda  nafaqat inson siyosiy bilimlarining 

hajmi, nafaqat davlat siyosatining mohiyati, mazmunini tushunish, nafaqat kishilar 

siyosiy  e’tiqodini,  balki  siyosiy  voqyealar,  jarayonlarni  baholay  olish,  siyosiy 

munosabatlarni  boshqara  olish  malakasi,  jamiyatda  mavjud  bo’lgan  siyosiy 

an’analarni bilish va unga rioya qilish qobilyati tushuniladi. Xuddi shuning uchun 

inson  siyosiy  yetukligini  bir  butun  yaxlit  strukturaga  birlashtirib  turgan  asosiy 

elementlar: siyosiy bilimlar (uning hajmi, harakteri), siyosiy qadriyatlar va baholar 

(siyosiy  voqyealrni  baholay  bilish  qobilyati),  siyosiy  e’tiqod  va  ijtimoiy  siyosiy 

faoliyatdir. 

          Mamlakatimizda insonparvar, demokratik  jamiyat qurilishi avj olgan hozirgi 

sharoitda  fuqarolar  ijtimoiy-siyosiy  faoliyatining  eng  ko’p  tarqalgan  shakllari: 

---

 

53 

kishilarning insoniy haq-huquqlarini  himoya  qilish, atrof-muhit musaffoligi uchun 

kurash,  milliy  va  umuminsoniylik  qadriyatlar  mushtarakligini  ta’minlashga 

intilishi,  xalqaro  demokratiya  prinsiplariga  rioya  qilishga  urinish,  qurollanish 

poygasiga  chek  qo’yish,  armiyani  qisqartirish,  tinchlikni  himoya  qilish  harakati, 

madaniy-tarixiy  yodgorliklarni  saqlab  qolish,  sog’lom  avlodni  shakllantirish, 

erkaklar  bilan  xotin-qizlar  tengligini  ta’minlashga  qaratilgan  harakatlardir. 

Fuqarolar  turmish  tarziga  xalqaro  demokratiya  prinsiplarining  kirib  kelishi,  ularni 

jamiyat,  davlat  ishlariga,  xususan,  davlatning  ichki  va  tashqi  siyosatini 

shakllantirishga  faol  ishtirok  etishlari  uchun  real  imkoniyatlarni  vujudga  keltiradi. 

Endilikda  siyosat  bilan  bir  gruppa  mutaxassislar  yoki  jamiyatning,  davlatning 

boshqaruv  mexanizmini  boshqarib  turgan  rahbar  xodimlar  emas,  balki  butun 

boshliq  jamiyat  a’zolari  shug’ullanadilar.  Siyosat  millionlab  kishilarning  kundalik 

yumushiga  aylandi.  Oqibatda  siyosat  haqida  hamma  o’z  fikr-mulohazalarini 

bemalol  ayta  oladi.  Xuddi  shuning  uchun  ham  ijtimoiy-siyosiy  faoliyat  inson 

siyosiy yetukligining eng asosiy ko’rsatkichidir. 

          Inson 

ijtimoiy-siyosiy 

faoliyatining 

mustahkamligi, 

ishonchli, 

barqarorekanligini  ifodalovchi  eng  muhum  fazilat  –  ijtimoiy-siyosiy  faoliyatdir.    

Ijtimoiy-siyosiy  faollik  o’z  tarkibiga   ijtimoiy-siyosiy  faoliyatning  ma’lum  bir 

shaklini  amalga  oshirish  uchun  zarur  bo’lgan  ruhiy-psixologik  tayyorgarligining 

holati, darajasi, uni amalga oshirishda insonning  insonga xos harakteri, xususiyatini 

namoyon  qiladigan,  sof  ixtiyoriylikka,  beg’arazlikka,  asoslangan  ijtimoiy 

elementlarni  qamrab  oladi.  Ijtimoiy-siyosiy  faollik  amaliy  faoliyat  shakli  bo’lib, 

jamiyat, davlat, jamoa, millat yoki elat, sinf yoki tabaqa, siyosiy partiya yoki jamoat 

tashkilotlari mafaatlari yo’lida insonning o’z ixtiyori bilan amalga oshiriladi. Bunday 

yumishlarni  amalga  oshirishda  qandaydir  lavozim  yoki  mukofotga  erishish  emas, 

balki  bepul,  bemillatlikka  asoslangan  axloqiy  qoidalar  ichki  turtki  berib  turadi. 

Ijtimoiy-siyosiy faollik  ish vaqtida emas, ishdan so’ng bo’sh vaqt boirasida amalga 

oshirilishi uning o’zga xos xususiyatini isbotlab beradi.  

          Inson ijtimoiy-siyosiy  faolligini ifodalovchi ko’rsatkichlar  tizimi  –  fuqaroning 

ijtimoiy-siyosiy, madaniy-mayishiy va sport ishlariga ishtirokini taminlovchi omillar, 

---

 

54 

vositalar;  ijtimoiy-siyosiy  faollik  uchun  sarflangan  vaqtning  miqdori  va  undan 

samarali  foydalanish  yo’llari  uslublari;  ijtimoiy-siyosiy  faoliyat  ko’rinishlariga 

bo’lgan  munosabat  va  uni  amalga  oshirish  uchun  turtki  berib  turgan  motiflar  kabi 

elementlarni  o’zida  birlashtiradi.  Shuningdek,  zamondoshlarimiz  ilg’or  qismining 

ijtimoiy-siyosiy  faolligini  ifodalovsi  muhum  ko’rsatkichlardan  yana  biri-  o’z  xalqi, 

millatini  har  qanday  dahshatlardan,  fojealardan  saqlashga,  unung  tinch  osoyishta 

mehnatini  himoya  qilishga  bo’lgan  intilishidir.  Mamlakatimizda  “Hyech  kimga 

bermaymiz seni , O’zbekiston” shioriostida amalga oshirilayotgan tadbirlar – fikrimiz 

isbotidir. 

      Ijtimoiy-siyosiy  faollik  ajdodlarimizdan-avlodlarimizga  meros  bo’lib  o’tib 

kelayotgan  ijtimoiy  fazilatdir.  Chunki  ota-bobolarimiz  el,  brt  manfaatini  o’z 

manfaatidan ustin qo’yganltgi, savob talab bo’lganligi hyech qanday isbot dalil talab 

qilmaydigan  haqiqatdir.  Afsuski,  ularning  vorislari  bo’lgan  bugungi  fuqarolar 

ijtimoiy-siyosiy faolligi darajasi bir xil deb bo’lmaydi. Aholining turli tabaqalari, turli 

qatlamlari  turlicha  ijtimoiy-siyosiy  faollikka  ega.  Fuqarolarning     ijtimoiy-siyosiy 

faolligining  holati  va  uning  shakllari  o’rtasida  ma’lum  farq,  tafovut  borligi  hyech 

kimga  sir  emas.  Mamlakatimizga  demokratlashtirish  jarayoninig  kirib  kelishi,  shu 

munosabat bilan o’tkazilgan turli bahslar, munozaralar, u yoki bu muammo yuzasidan 

bildirilgan  biri  ikkinchisiga  mutlaqo  qarama-qarshi  plyuralistikfikr-mulohazalar 

fuqarolarning  siyosiy  yetukligi  insonparvar,  demokratik  jamiyat  talablari  darajasi 

emasligini isbotlaydi. 

          Mamlakatimizda  inqilobiy  o’zgarishlar  sobir  bo’layotgan  hozirgi  sharoitda 

ayrim  fuqarolarning  siyosiy  saviyasining  zaifligi,  ijtimoiy-siyosiy  loqaytlik,  siyosiy 

passivlik,  siyosiy  voqyealarga  nisbatan  o’z  fikr-mulohazasini  ro’y-rost  aytmaslik, 

kuzatuvchanlik,  kutib  turish  kabi  holatlar  sodir  bo’lmoqda.  Bunday  zararli  ijtimoiy 

illat  o’z  komiga  ba’zan  bugun  mehnat  jamoalarini  tortib  ketmoqda.  Bunday 

illatlarning  urchib  ketish  sabablarini,  fuqarolarning  o’zlari  mehnat  jamoalari 

rahbarlarida  siyosiy  bilim  va  tajribalarning  yetishmasligidan  (25,5%),  rahbarlar 

munosabatidan  rasmiyatchilikdan  (11,3%),  inson        ijtimoiy-siyosiy  faolligining 

mohiyati,  maqsadi,  vazifalarini  tushunib  yetmaslik  oqibatida  uning  maqsad  va 

---

 

55 

muddaosi  yo’q  deb  o’ylashdan  (17,4),  bo’sh  vaqtning  yo’qligidan  (12,9%) 

izlashmoqda.

1

   

          Shunday  qilib  siyosiy  yetuklik  –  shaxs  mustaqilligini  ifodalovchi  muhum 

alomatlardan  biridir.  O’z  navbatida,  siyosiy  yetuklik  –  mustaqil  shaxs  ijtimoiy 

qiyofasining  muhum  tavsifidir.  Siyosiy  yetuklik  –  inson  ijtimoiy  –  siyosiy 

faoliyatini  namoyish  qilishning  muhum  usuli  uning  o’ziga  xos  tashkiliy  shakli 

bo’lib,  o’zida  siyosiy  qadriyatlar,  siyosiy  normalar,  siyosiy  prinsiplarni 

birlashtiradi.  Shuningdek, inson ijtimoiy  -  siyosiy  faoliyatiga turtki berib turuvchi 

yo’l  –  yo’riqlar,  uning  ijtimoiy  –  siyosiy  faolliligining  turli  shakllari  to’plamidir.       

           Siyosiy  yetuklik  –  nafaqat  siyosiy  bilimlar  to’plami,  balki  uni  o’zlashtirish 

darajasi, o’sha bilimlarning turmushga, eng avvalo, siyosatga tatbiq etish malakasi, 

ijtimoiyo-  siyosiy  voqyealarni,  jarayonlarni  taxlil  qila  bidish,  o’sha  ijtimoiy  –

siyosiy  vokealarning  vujulga  kelish  sabablarini,  uni  harakatga  keltiruvchi 

kuchlarini,  tendensiyalarini  aniqlab  berish  maxorati,  ijtimoiy  –  siyosiy  hayotga 

sodir  bo’layotgan  o’zgarishlarni  baxolay  bilish  qobilyatidir.  Shunindek,  siyosiy 

yetuklik  –  siyosiy  bilimlarni,  siyosiy  etiqotga  aylanishi  natijasida  inson  shaxsida 

shakllangan hayotiy mo’ljallardir. 

        Siyosiy  yetuklik  –bu  fakat  shahsning  siyosiy  tafakkuri  emas,  ayni  payda 

siyosiy  hulk  –atvori,  siyosiy  hatti  –harakati  usulidir.  Insonning  hokimiyatni 

boshkarish  ishlariga  aralashuvining  xolati,  darajasi  davlatni  va  ijtimoiy  hayotni 

boshqarish  ishlariga  ishtiroki,  fuqarolik  huquqlaridan  amalda  foydalana  bilishdir. 

Siyosiy yetuklik shaxs mustaqilligini ifodalovchi eng muhum insoniy fazilat bo’lib 

shakllanish  jarayonida  turli  bosqichlarni  bosib  o’tadi.  Chunonchi,  u  o’zining 

dastlabki  bosqichida  siyosiy  bilim,  siyosiy  fikrlash  uslubi  shayelida  namoyon 

bo’lsa, ikkinchi bosqichda siyosiy his - tuyg’u, siyosiy baholar, siyosiy kayfiyatlar, 

siyosiy  qadriyatlar  shaklida  sodir  bo’ladi.  Uchunchi  bosqichda  esa,  ijtimoiy  – 

siyosiy  faoliyat  uning  eng  muhum  shakli  –  ijtimoiy  –  siyosiy  faollik  shaklida 

ko’rinadi. O’z navbatida, siyosiy yetuklik shakllanishi jarayonida bosib o’tgan har 

bir  bosqichdagi  o’ziga  xos  holatlar  –  shaxs  siyoisy  yetukligining  tarkibiy 

                                                      

1

  Anvar Choriyev. Inson falsafasi II Mustaqil shaxs  T. “Chinor ENK” 2002  203-b. 35-

бет. 

---

 

56 

komponentlari  hisoblanadi.  Bir  vaqtning  o’zida  xuddi  shu  komponentlar  inson 

siyoisy  yetukliginig  shakllanganligi  xolati,  rivojlanganligi  darajasini  o’lchovchi 

mezonlar vazifasini ham bajaradi.  

         Siyosiy yetuklik – shaxs siyosiy ongi bilan shaxs siyosiy faoliyati o’rtasidagi 

o’zaro  aloqadorlikning  mustahkamligini  ifodalovchi  qudratli  ko’satgichdir.  Ana 

shu  birlik  qancha  mustahkam  bo’lsa,  shaxs  ijtimoiy  –  siyosiy  faoliyati  shuncha 

barqaror  bo’ladi  va  inson  amaliy  faoliyatining  hamma  jabhalariga  o’z  ta’sirini 

o’tkazadi.  

 

Shaxsning  siyosiy  yetukligi  fuqarolik  jamiyatini  shakllantirishda  muhim  

omil  sifatida  karalishi  yuqoridagi  fikr  va  mulohazalardan  ko’rinib turibdi-ki,  

Prezidentimiz  va  hukumatimiz  tomonidan fuqarolik  jamiyatini   shakllantirishga  

qaratilayotgan   barcha  harakatlarda,  shu  borada  qabo’l  qilingan  normativ  

hujjatlarning  ijrosini  taminlashda     muhim  vosita   hisoblanadi.