Fanning ma‟ruza matni

Dafn etish jarayoni
. Ibtidoiy odam o„z qarindoshlarini ko„mishda maxsus 
marosimlar, ma‟lum tayyorgarlik udumlariga amal qilar edi: jasadni qizil mineral 
bo„yoq bilan qoplanar, uning yoniga kundalik ehtiyoj buyumlari, zeb-ziynatlar, 
asbob-anjomlar va h.k. qo„yilar edi. Bularning bari o„z jamoa a‟zolarini dafn 
etayotgan jamoa oxirat mavjud ekanligi haqida ibtidoiy tasavvurlarga ega 
bo„lganligidan dalolat beradi. 
Ov qilish. 
Bizga ma‟lumki, arxeologik izlanishlar jarayonida yer yuzining 
turli joylaridagi g„orlarda ibtidoiy odam tomonidan chizilgan rasmlar topilgan. 
Fanga ma‟lum bo„lgan bu g„orlardagi suratlarning ko„pchiligi ov sahnasi, odam va 
hayvonlarning tasvirlari, hayvon terisini kiygan odamlar, yarim odam va yarim 
hayvon qiyofasidagi mavjudot suratlaridan iborat. Bu suratlar dalolat qiladiki, 
ibtidoiy odamlar o„zlari va hayvonlar o„rtasidagi tabiiy va g„ayritabiiy aloqalar 
mavjudligi haqidagi tasavvurlarga ega edilar. Bu bilan birga marhum ajdodlarining 
ruhlari sehrli usullar bilan hayvonlar hulqiga ta‟sir etish imkoniyatiga ega deb bilar 
edilar. Bu tasavvurlar tiriklar bilan marhumlar o„rtasidagi vositachilar, ya‟ni har xil 
turdagi sehrgarlar va shamanlar faoliyatining kelib chiqishiga sabab bo„ldi. 
Ibtidoiy odam hayoti haqidagi tasavvurlarimizga ko„ra, uning hayotida kelib 
chiqqan diniy tasavvurlar quyidagi ibtidoiy din shakllarida namoyon bo„lgan. 

---

11 
1. Totemizm
. Totem so„zi - Shimoliy Amerikada yashaydigan 
Ojibva
qabilasi tilida “uning urug„i” ma‟nosini anglatadi. Uning mohiyati “odamlarning 
hayvonot yoki o„simlikning muayyan turlariga qarindoshlik aloqalari bor”, deb 
e‟tiqod qilishdir. Ehtimol, ma‟lum bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini 
tashkil qilgan hayvon yoki o„simlikka nisbatan e‟tibor keyinchalik vujudga kelgan 
qabilaning diniy tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo„lishi 
mumkin. Urug„dosh guruhlar o„zlarini umumiy belgilari va totemlari bo„lgan 
hayvon yoki o„simlikdan kelib chiqqan deb bilar edilar. Ammo bunday totemlar va 
odamlar orasidagi aloqalar uzoq o„tmishga tegishlidir va bilvosita ularning mavjud 
bo„lganligini faqatgina qadimgi rivoyatlar tasdiqlaydi. Masalan, hozirgi davrgacha 
Avstraliya Aborigenlari orasida saqlanib qolgan afsonalardan ularning 
tasavvurlarini bilib olish mumkin. 
Urug„dosh jamiyatning shakllanishi jarayonida totemizm muhim rol o„ynadi. 
Ayniqsa, ular qarindosh guruhlarning boshqalardan ajralishiga sabab bo„ldi. 
“O„zimizniki”, ya‟ni bir totemga tegishli degan aniq taassurot paydo bo„ldi. 
Totemizm ta‟sirida paydo bo„lgan urf-odatlar va normalar asrlar davomida qat‟iy 
ravishda qo„llanildi. Bu totemga xos bo„lmagan begonalar bu jamoa urf-odati va 
normalaridan chetda hisoblangan. Totemizmning bunday ijtimoiy roli totemistik 
ko„rinishlarni evolyusion xarakteriga ham ta‟sir ko„rsatdi. Vaqt o„tishi bilan 
qarindoshlik tizimining mustahkamlanib borishi jarayonida birinchi darajali totem 
tartibi haqida tasavvur ilgari surildi. 
Zooantropofomorf
ko„rinishi bilan aralashgan 
holda odam bilan uning totemi qarindoshligi orasida oilaviy munosabatlar haqida, 
ya‟ni odam vafot etgach uning o„z totemiga aylanishi yoki aksincha - totemdan 
qayta inson shakliga kelishi haqidagi tasavvurlar paydo bo„ldi. Birinchi tomondan 
buning hammasi o„tgan ota-bobolar ruhlarining kuchayishiga va ilohiy kuchlarga 
ishonchni oshishiga olib kelgan bo„lsa, ikkinchi tomondan totemga bo„lgan 
munosabatlarni o„zgarishiga, totemni ozuqa sifatida iste‟mol qilishni taqiqlanishiga 
olib keldi. 
Tabu
- ta‟qiqlash tizimi paydo bo„ldi. Ulardan eng muhimi totemni 
ovqat sifatida is‟temol qilishni taqiqlash edi. Faqatgina ba‟zi diniy marosimlarda 
ruhoniylar yoki qabila boshliqlariga totemni yeyish ruxsat etilardi. Shunday qilib, 
totemizm urug„chilik jamoasi - ijtimoiy jamoalarning eng birinchisida diniy 
ko„rinishlarning tarixiy asosi bo„lib qoldi. 
Insoniyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida totemizmning asosiy 
vazifalari - birinchi ma‟ruzada aytib o„tilganidek