Ғалла уюмини муҳрлаш тўғрисида ҳам ҳужжатлар мав­ жуд. Жумладан, 20-ҳужжатда Убайдуллохоннинг 1702

XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМ И ДАВЛАТИ
ВАҲУҚУҚИ
1. Чор Россиясининг истилоси ва мустамлакачилик
тизимининг ўрнатилиши
XVI асрнинг 50-йилларида марказлашган рус давлати­
нинг таш кил топиш жараёни дастлаб уз атрофидаги унга 
доимо тахдид қилиб келган давлатларга зарба бериш ва 
уларни босиб олиш йўналишида бўлса, кейинчалик қўш- 
ниларининг ерларини очиқдан-очиқ турли сабаблар б и ­
лан босиб олиш сиёсатига айланади.
Узбекистон тарихини ўрганиш билан шуғулланиб ке- 
лаётган тарихчилар жаҳоннинг йирик мустамлакачи дав- 
латларидан бўлган Россия им периясининг қўшни давлат­
ларга, хусусан, ўзбек хонларининг ерларини босиб олиш ­
га, уларнинг ички ишларига аралашишга қаратилган сиё­
сатини Россияда XIX асрнинг иккинчи ярмида капита- 
лизм нинг тараққиёти билан боғлайдилар. Аммо бундай 
қараш тарихий ҳақиқатга зиддир. Чор Россиясининг бу 
борадаги ҳаракатлари жуда эрта бошланган. Тарихчи 
Абулғози Баҳодирхоннинг “ Ш ажараи Т урк” асарида, 
жумладан, бу қакда шундай дейилади: “Хон бўлганидан 
олти ойдан сўнг (Абулғозининг отаси Арабмаҳаммадхон - 
1662 й) Қ ўш ёйиқ тегинда юрган уруснинг қазоқидан 
минг киши саратоннинг аввали куни ғофил келиб, Ур- 
ганч қалъасина кирди.” 1 Шу келишларида улар Урганч- 
даги тинч аҳолини ўлжа ва асир қилиб олиб қайтганлар, 
аммо бу босқинчилар тор-мор қилинган. Ш ундан кейин 
Хиванинг Оренбург орқали бўладиган савдо карвонларига 
ҳужум қилиб, сақлаган, асир олган кишиларидан Урганч 
хабарини сўрар эдилар ва маълумотлар тўплай бошла­
ганлар. Кейинги уриниш, Россиянинг империя давлатига 
айланиши Пётр I даврида юз берди. Амударё ҳавзаларида 
олтин конлари борлиги хабарини эшитган подшо 1717 
йилда Ҳиндистонга олиб борадиган савдо йўлларини 
аникдаш ҳамда ана шу конларга эга бўлиш мақсадида
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Хивага князь Бекович-Ч еркасский бошчилигидаги 7 
м инг киш идан иборат қўш инни юборди. Хива яқинидаги 
жангда бу экспедициянинг мағлубиятга учраши Россия- 
нинг ўзбек хонликларининг ерларига босқинчилик ҳара- 
катини юз йилга кечиктирди.
XIX 
асрнинг 30-40 йилларида жаҳоннинг йирик мус- 
тамлакачи давлатлари томонидан бўлиб олинган дунёни 
қайта тақсимлашга интилишлари натижасида икки йирик 
мустамлакачи давлат Англия ва Россиянинг Марказий 
Осиёдаги манфаатлари бир-бирига тўқнаш келди.
Туркистоннинг Россия томонидан босиб олиниш и- 
нинг иқтисодий сабаблари, олимлар томонидан етарлича 
ўрганилган. Бунга қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:
1. XIX асрнинг 60-йилларида АҚШ да Ш имол ва Ж а- 
нуб қулдорлари ўртасида фуқаролар уруш ининг келиб 
чиқиш и Европага, жумладан, Россия тўқимачилик саноа- 
тига етказиб бериладиган Америка пахтасининг камайиб, 
1860 йилларда Россия тўқимачилик саноатининг буҳрон 
ҳолатига тушиб қолишига олиб келди. 1863 йилда Рос­
сияда мавжуд 659 тўқимачилик корхонасидан 338 тасиги- 
на ишлаб турарди. Ш унинг учун ҳам Туркистон Рос­
сиянинг саноат тармоғи учун хомашё базаси бўлиб хиз­
мат 
ҚИЛИШИ 
лозим эди.
2. 1861 йил 19 февраль Низомига кўра, крепостной 
қарамликдан озод бўлган деҳқонларнинг ерга бўлган эҳ- 
тиёж ларини қондириш учун уларни чекка ўлкаларга кў- 
чириб жойлаштириш сиёсати кучайди. Улардаги бу 
э \
тиёж ларнинг бир қисми зулм остида қолган халк^арнинг 
ерлари ҳисобига қондирилиш и мумкин эди.
3. Россиянинг Ш арқни бўлиб олиш сиёсатидаги бош 
рақиби бўлган Англиянинг Ҳиндистон, Афғонистон ва 
Э ронни босиб олишга уринишларига қарши курашда 
Туркистон т а я т нуқгаси бўлиб хизмат қолиш и мумкин 
э д и .1 Аммо, бу сабаблардан қатьи назар, эртам и-кечми 
Россия албатта, М арказий Осиёни босиб олиш и ан и қ 
бўлиб қолганди ва бу Рус давлатининг ўз қўшинларига 
нисбатан асрий тарихга эга босқинчилик сиёсатидан ке-
1 
К . Е . Ж и то в . О сн о в н ы е п р и ч и н ы зав о ев ан и я С р ед н ей А зи и ц а ­
р и зм о м . “ П равд а В остока” , 1939 йи л 16 апрель.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

либ чиқарди. Бунга вице-канцлер А. М. Горчаковнинг 
1864 йил 21 ноябрда Қўқон хонлигига ҳарбий операция- 
лар бошлаганлиги муносабати билан Европадаги барча 
давлатларнинг ҳукуматларига қилган мурожаатидаги сўз- 
лар гувоҳ бўлиши мумкин: “Чегаралар ва савдо муноса­
батларининг хавфсизлик манфаатларини таъминлаш ма- 
даниятлироқ давлатнинг ўз қўшинларига маълум дараж а­
да ҳукмрон бўлиб туришини ҳамиша талаб қилади.” 1
Уша давр ўзбек тарихчилари чор Россияси ўзбек хон- 
ликлари ерларини босиб олиш ининг яна бошқа сабабла- 
ри борлигини ҳам кўрсатдилар. Жумладан, Махдум Ҳо- 
ж ининг “Тарихи Туркистон” асарида Қўқон хонлигида 
ўзаро урушлар ва фитналар кучайганлигидан ўз чегара­
ларини ҳимоя эта олмай қолганликлари, шунингдек, 
“Даш ти қипчоқдаги қозоқ хонларининг Русия чегарасида 
қилган талон-торожликлари, хусусан, русияликларнинг 
бу тоифага келмоқларига йўл очди,” деб тўғри кўрсати- 
лади. XIX асрнинг ўрталарида қозоқ хони Облойхон ва 
авлодларининг Россия ерларига босқини, Россиядан Тур­
кистон га келадиган савдогарларни тез-тез талаб туришла- 
ри ҳам “Туркистон тарафларига аскар ю бормоққа” сабаб 
бўлган.
Албатта, бу каби сабаб-важлардан қатьи назар, мазкур 
сиёсат Туркистон халкутарини асоратга солиш сиёсати 
эди. Аммо Россиянинг Қрим урушида енгилиш и унинг 
дарҳол кенг йўналишларда босқинчилик урушларини 
олиб боришига имкон бермас эди. Ш унинг учун ҳам у 
энди аста-секинлик билан махсус ҳарбий истеҳкомлар 
чизиғини ташкил қилиб, Туркистонга Хива хонлигининг 
дашт-чўл чегараларидан эмас, воҳаларда жойлаш ган Қў- 
қон хонлиги орқали бостириб киришни режалаштирди. 
Шу мақсадларда дипломатик фаолликни, маълумотлар 
тўплаш ҳаракатини кучайтирди.
1847 йилда Сирдарёнинг устки қисмини босиб олиш 
учун Раим (Орол) истеҳкомини қурди. Ш ундан кейин 
Сирдарё бўйлаб юқорига кўтарила бораркан, 1853 йилда 
Қўқон хонлигининг й и ^и к чегара қўрғони бўлган Оқ- 
мачит (Ҳозирги Қизил Урда)ни босиб олиб, 1854 йилда
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ғарбий Сибирь генерал-губернаторлиги қарамоғидаги 
Олмаота қишлоғи яқинида Верний истеҳкомини қуриш 
билан ўзбек хонликларини босиб олиш учун таянч нуқ- 
таларини вужудга келтириб бўлди. 1864 йил баҳорида 
Сибирь ва Сирдарё линиялари бирлаш тирилди.1 Ш ундан 
кейин, 1864-1866 йилларда босиб олинган Чимкент, 
Тошкент, 
1866 
йилда 
Хўжанд 
ва 
Ж иззах 
ерлари 
бирлаш тирилиб, 
1867 
йилда 
Туркистон 
генерал- 
губернаторлиги ва ҳарбий округи тузилди. 1868 йилда 
Туркистон халқлари истеҳзо билан “ярим подш о” деб 
атаган К .П .Ф он Кауфман (1867-1881) генерал-губернатор 
қилиб тайинланди. Бухоро амирлигига қарши урушни 
давом эттириб, шу йили у Самарқанд ва Қаттақўрғонни 
эгаллади, амир қўш инларини Зирабулоқ даштларида 
мағлубиятга учратди. 1868 йилнинг 23 июнида Бухоро ва 
Россия ўртасида сулҳ шартномаси тузилиб, 
Россия 
қўшинлари томонидан босиб олинган ерлар Туркистон 
генерал-губернаторлигининг 
Зарафш он 
округига 
киритилди. 
Бухоро 
амири 
500 
минг 
сўм 
товон 
(контрибуция) тўлаш мажбуриятини олди.
1873 йил 18 сентябрда эса бу шартномага қўшимча 
моддалар киритилиб, Бухоро устидан Россия протекто­
рата ўрнатилди ва Россия давлатининг доимий сиёсий 
агентлиги таъсис этилди.
1873 йилнинг бош ида Чор ҳукуматининг Хива хонли­
гига қарш и бошлаган урушида 13 минг қўшин қатнашди. 
Бунинг натижасида Хива шаҳри эгалланиб ва таланиб, 
хонликнинг меросий буюмлари Россияга олиб кетилди. 
Шу йили Хива хони Россия томонидан таклиф қилинган 
шартлар асосида Россия-Х ива сулҳ ш артномасини имзо- 
лади. Узини “ Россия подш осининг итоатли хизм аткори” 
деб атаган хон мустақил дипломатик алоқалар қилиш ҳу- 
қуқидан маҳрум бўлиб, Рус давлати проректоратига - ҳо- 
мийлиги остига тушиб қолди. Хон Россияга икки м ил­
лион икки юз м инг сўм товон тўлашга мажбур қилинди.
*