(Bobur. Muxtasar)
“ Ling” bo ‘g‘ini o ‘ta cho‘ziqdir. U misra oxirida keladi. O 'ta cho‘ziq b o ‘g ‘in
(ishq) O gahiyning “ S h o ‘xi diloro” g ‘azalida m isra ichida kelgan va c h o ‘ziq
ham qisqa (— V) b o ‘g ‘inlar vazifasini o ‘tagan:
Ishq o fa /ti jo n o‘ldu/g‘i m ashhuri/ jah ondu r. /
Kim , hosi/li savdoyi /g ‘am i ishq /z iy o n d u r/
------ V
/ V - V / V - V / V — /
Bu g‘azal hazaj bahrida bitilgan. “Ishq’' so‘zi 1 -misrada o ‘zidan keyin keluvchi
so ‘z unli tovush (0) bilan boshlangani uchun (“ ishq o fati” birikm asida) u n g a
qo‘shilib ketadi. Am m o u 2-misrada o ‘zidan keyin keluvchi so‘z undosh tovush
bilan boshlangani sababli unga qo‘shilmaydi va ikki b o ‘g ‘in vazifasini bajaradi.
A ruzda yozilgan sh e ’rlardagi b o ‘g ‘in larn in g qisqalik, c h o ‘ziqlik va o ‘ta
c h o ‘ziqlik jih a tid a n farq etishi ilmiy jih a td a n isbotlan gan . Q isqa b o ‘g ‘in n i
aytishga o 'r ta c h a 73,5 c h o ‘ziq, b o ‘g‘in n i ay tish g a 130,6 m illisekund v aq t
sarflangan. 0 ‘t a c h o ‘z iq b o ‘g‘in e s a o ‘rtacha 195 m sek.ni talab qiladi.
B arm oq vazni arab bosqinchilari M arkaziy O siyoni istilo etishidan a w a l
ya’ni, qadimgi turkiy xalqlarshe’riyatida, q o ‘shiqchiligida yetakchilik q ilg an.
Barmoq tizim i o ‘zbek m um toz nazm ida h am ishlatilgan. Qadim gi m aq o llar,
topishm oqlar, M ah m u d Q oshg'ariyning “ D ev o n u lu g ‘o tit tu rk ” k ito b id a
keltirilgan q o ‘shiqlar shundan guvohlik beradiki, arab lar istilosidan keyin b u
yerdagi xalqlar sh e ’riyatiga aruz vazni nazariyasi kirib keladi va q ariy b o ‘n
ikki asr davom ida nazm da hukm ronlik qildi.
Yassaviy hikmatlari aruz va barmoq vaznlarida yozilgan, fors-tojik she’riyatida
hazaj bahri yetakchi o ‘ringa chiqdi. 0 ‘zbek sh e’riyatida ramal va hazaj b ah rla ri
asosiy o ‘rinni egallagani holda, m utaq orib, tavil, kom il bahrlari k a m ro q
ishlatilgan.
Aruzda bahrdan so‘ng turkum tushunchasi bor. Fitrat bu atam ani b a rm o q
vazniga kiritgan edi. U aruzga ham kiritildi.
Turkum h a r m isradagi um um iy b o ‘g ‘in so n in i bildiradi.
R ahm ayla/N ihoniyga, / O lloh s e /n g a rahm e tsu n ,/
_ _ v / V — / — V /
V ----- /
B axtingni/ochib q ilsu n / d av latn i /ra v o n h ar d a m /
- - V / V - / - v / v ----- /
{Hamza.
Jon on a chiqar d ild a n .)
Bu m isralam ing h ar biri 14 b o ‘g ‘inli, g‘azalning boshqa 7 ta bayti misralari
ham shunday b o ‘lib, bu sh e ’r turkum i o ‘n to ‘rtlikdir, ya’ni hazaj bahriga
m ansubdir. Zavqiyning “A fandilar” , Chaixiyning “Vafodan vafo” she’rlarida
h am bunday h o ln i ko‘rish m um kin.
T urkum ning aru zd a yana bir turi ham borki, u n d a m isrlardagi b o ‘g‘inlar
sonining umumiy tengligi sxemalarda kuzatilsa-da, m atnda o ‘zgacha hoi mavjud.
M ashrabning “ K o‘n glim ni b erd im ” g iazalida:
- - / V - / - / V - -
vazni ishlatilgan, h a r m israsi o ‘n b o ‘g‘inli, b iro q sh e ’rda, m ana bu birinchi
misrada
Ey n o /z a n in im , m enga / rahm q il,/
- - / v - / - / v - - /
Q o ld im /se n i deb /y u z ming /b a lo g ‘a /
m atni o ‘n bo ‘g ‘inli em as, balki to ‘qqiz bo‘g‘inlidir. “ R ahm ” so‘zi birgram m atik
b o ‘g ‘in, am m o u o ‘ta c h o ‘ziq b o ‘g ‘in sifatida ikki bo ‘g‘in (V —) vazifasini ado
etadi. Bunday hoi aruzda k o ‘p uchraydi.
A ruzda ritm ni uyushtirishda qatnashuvchi elem en tlar b o ‘g ‘in, rukn, vazn,
ritmik pauza va turkum dir.
XX asrga kelib o ‘zbek sh e ’riyatida barm oq vazni yetakchi o ‘ringa chiqdi,
a y rim sh o irlar erk in v az n (sarbast ja n ri)d a ham s h e ’r yozdilar. H abibiy,
S o b ir A bdulla, C h a rx iy , C h u stiy , Erkin V ohidov, Jam o l K am ol kabi
s h o irla r b arm o q v az n i b ila n b ir q a to rd a aruz v aznida ham yozdilar. S ob ir
A b d u lla , H a b ib iy , C h a rx iy , U lfa t, V osit S a ’d u lla d e v o n la ri, E rk in
V o h id o v n in g “Y oshlik d e v o n i” o 'z b e k she’riyatid a aru z vazni salm oqli
ekanligini ko‘rsatdi.
B arm oq vazni
B arm oq vazni xalq im izn in g eng qadim gi og 'zak i poeziyasi n am unalari
orq aliyuzag a kelgan. Bunga m ashh urtilshun osolim M ahm ud Qoshg‘ariyning
“ D evonu lug'otit tu rk ” asarida “qoshug*“ deb atalgan qadim gi link parchalar,
x a lq m aqollari yoki o ‘z bek xalq topishm oqlari va a n ’anaviy d ostonlarning
s h e ’r tuzilishidagi xususiyatlari dalil b o 'la oladi.
“ D evon”dagi parchalarda barm oq vaznining besh, olti, yetti, sakkiz, o ‘n,
o ‘n bir, o ‘n uch b o ‘g‘inli turkum larning vaznlari juda kam. B undan poeziyada
dastlab kichik hajmli turkumlar va vaznlar kelib chiqqan, katta hajmli turkum lar
va vaznlar esa she’r tuzilishi taraqqiyotining bundan keyingi davrlariga mansubdir,
deb xulosa chiqarish mumkin.
O 'zbek xaiq dostonlari barmoq sistem asining vazn va ritm im koniyatlarini
bag'oyat kengaytiradi. Ularda turli tu rk u m lar tasvirlanayotgan vaziyatga m os
holda o ‘zaro almashinib turgan.
XX asr o ‘zbek poeziyasida barmoq yetakchi vaznga aylandi. Bu ish C h o ‘lpon
va Fitrat singari jadidlarning xizm atidir. B arm oq vazni sillabik (b o ‘g ‘in) sh e’r
sistem asi hisoblanadi, chunki u h a r b ir m israda m u ay y an m iq do rd agi
bo‘g ‘inlar soni teng va m utanosib b o ‘lishiga qaraydi. B arm oq v azn id a ritm ,
b irin ch id an , b o ‘g ‘inlarning sifatiga cm as, balki soniga, ik k in ch id an , bu
bo‘g ‘in lar sonining band m isralaridagi izchilligiga, u c h in c h id a n , h a r bir
m isradagi b o ‘g ‘inlam ing m uayyan tartib d a turoqlarga boM inib ketishiga,
to'rtinchidan, har bir turoq oxirida qisqa ritmik pauza (to :xtam) hosil bolishiga
suyanadi.
U m um an, she’r ritmi talaffuzda bir m e’yordagi nutq b o ‘laklarining qonuniy
alm ashinib kelishidir, deya aytish m u m k in , lekin ritm n in g xususiyati va
ritm ni tashkil qilish milliy she’riy atd a va undagi sh e’r tizim larid a h a r xildir.
Barm oq vaznida misralar faqat b o ‘g ‘ in soniga tayanadi:
4
5
Sevishganlar / topishgusidir, / = 9
4
5
Jo n larjo n g a / yopishgusidir, / = 9
(H am id Olim jon, Z aynab va O m on)
Bu m isralam ing h ar biri 9 b o ‘g ‘inlidir. 4 + 5 asa m in g asosiy vazni, u
.
2 + 2 + 5 , yo 4 + 3 + 2 tarzida ichki k o ‘rinishlarga ega b o ‘lishi m um k in; 9 shu
sh e’r vaznining turkum idir, tu rli vazn lar shu tu rk u m d an tu rla n ib chiqadi;
yettilik, o ‘nbirlik va boshqa tu rk u m lar ham mavjud.
Barm oq vaznida b o ‘g ‘inning sifati, urg'uli yoki urg'usizligi farqsizdir.
Chalasavo'd A qilm irzo' yurtga’ d o dxo'h, 4
Yelkasida' banoras to ‘n ', boshda qulo’h 5
(Sobir Abdulla, A qilm irzoning “d o n ish m a n d ”liklari).
Bu m isrlarda urg‘ular soni b ir m e ’yorda em as, 1-m isrda u rg ‘u soni 4 ta
bo‘lsa, 2-m israda 5 ta, natijada b u urg‘ularning m isralardagi joylanishida ham
tartib o ‘zgaigan.
B a rm o q vaznida ritm ni yuzaga keltiruvchi u nsurlardan biri turoq dir. Ü
b o ‘g ‘in la rn in g m isralararo m uayyan tartibda guruhlanib kelishidir. Bunday
g u ru h la n ish sh e ’rni o ic h o v li qiladi. Amin U m ariyning “ Y o m g ird a ” she’ri
3 + 3 + 3 tarzida guruhlangan:
3
3
3
S h e ’rlarim /-c h e c h a g im , / hayotim , / = 9
3
3
3
S h e’rlarim / boylikdir, / bisotim, /= 9
3
3
3
Y om g‘irdan / n am lan m as, / qanotim , / = 9
3
3
3
O sham an / bulutlar, / to g ‘idan. /= 9
T u ro q la r o ic h o v jih atid a n xilm a-xildir va bu xilm a-xil turoqlarning
m isralard a tartib li alm ashinib kelishlari ham tu rli-tum an dir. H a r b ir turoq.
eng a w a lo , o ‘z tarkibida nechta b o ‘g ‘in borligi bilan xarakterlanadi. T uroqlar
8 b o ‘g ‘inligicha, balki undan ham ortiq boiishi mumkin; turoq b irb o ‘g ‘inlidan
boshlanadi.
4
2
1
T o ‘xtam adi / q onli / jang /= 7
4
2
1
B o id i devning / holi / tang, /= 7
I
II
III
Do'stlaringiz bilan baham: |