E. I. Musaboyev, A. Q. Bayjanov Yuqumli kasalliklar epidemiologiya va parazitologiya Tibbiyot kollejlari uchun o ‘quv qo ‘llanma «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

Kasallik yil davomida uchrab turadi, lekin yoz-kuz faslida, ya’ni yilning issiq vaqtlarida ko‘proq kuzatiladi. Bu bir tomondan yuvilmagan ho'l mevalar va sabzavotlar iste’mol qilish, qaynatil- magan suv ichish bilan bog'liq bo'lsa, ikkinchi tomondan pashsha- larning paydo bo'lishi bilan bog'liq.
Patogenezi va patologik anatomiyasi. Organizmga tushgan shigellalarning bir qismi oshqozon va boshqa hazm shiralari hamda ichak mikroflorasi ta’sirida nobud bo'ladi. Barcha to'siqlardan o'tgan bakteriyalar ichak shilliq qavatidagi musinning buzilishiga olib keladi va ichakning epitelial hujayralariga kiradi. Odatda dizenteriyada bakteriyalar qonga tushmaydi. Grigoryev-Shig dizenteriyasidagina qisqa muddatli bakteremiya kuzatiladi, lekin bu kasallik patogenezida aytarli ahamiyatga ega emas. Endotoksin kuchli enterotropizmga sabab bo'lib, yo'g'on ichak pastki bo'lagining shilliq qavati va qisman oshqozon-ichak yo'llarining boshqa bo'limlarini zararlaydi. Bunda ichakda suyuqlik yig'iladi. Toksin va mikroblar ta’sirida yallig'lanish jarayoni yuzaga keladi, og'ir hollarda eroziyalar va yuza joylashgan yaralar paydo bo'ladi. Grigoryev-Shig ekzotoksini hamda endotoksinning oqsil qismi kuchli neyrotoksik ta’sirga ega. Neyro- toksinlar qonga so'rilib, turli a’zolarni, birinchi navbatda markaziy nerv sistemasini zararlaydi. Bu klinik ravishda intoksikatsiya sin- dromi, moddalar almashinuvining buzilishi bilan namoyon bo'ladi. Sigmasimon va to'g'ri ichak mushaklarining titroqli va tortishib qisqarishi natijasida og'riqli soxta defekatsiya va tenezmlar (tarang- lashish) kuzatiladi.
Dizenteriyada yo'g'on ichakning pastki bo'limida patologoana- tomik o'zgarishlar ko'zga tashlanadi. Kasallikda 4 davrdagi o'zgarish- larni ko'rish mumkin: 1) o'tkir-kataral yallig'lanish; 2) fibrinoz- nekrotik yallig'lanish; 3) yaralarning hosil bo'lish davri; 4) yaralarning tuzalish davri va ularning chandiqlanishi. Fibrinoz- nekrotik hamda yarali zararlanishlarni hozirgi vaqtda juda kam uchratish mumkin. So'nggi yillarda dizenteriyada kataral yallig'­lanish jarayoni, ya’ni kataral kolit uchrab turadi. Kataral yallig'- lanish shishlar va shilliq qavat qizarishi bilan xarakterlanadi, ayrim hollarda mayda qon quyilishlar va eroziyalar kuzatiladi (29-rasm).
Surunkali dizenteriyada morfologik o'zgarishlar ichak shilliq qavatida atrofik o'zgarishlar kuzatilishi bilan xarakterlanadi.
Klinikasi. Yashirin davri 1 kundan 7 kungacha (ko'pincha 2—3 kun) davom etadi. Kasallik odatda o'tkir boshlanadi. Kasallikning boshlanish davrida umumiy holsizlik, ishtahaning yo'qolishi
kuzatiladi. So‘ngra tana ha­rorati ko‘tariladi, qorinda og‘riq paydo bo‘lib, ich ketadi, og‘riq asosan qo- rinning (chap tomonida) pastki qismida kuzatiladi. Vaqt o‘tishi bilan yoki ka­sallikning ertasiga tez-tez ich ketib, unda shilliq va qon paydo bo‘ladi. Yo‘- g‘on ichak pastki bo‘la- gining spazmi natijasida defekatsiyaning soxta qistovlari paydo bo‘ladi, najas kam ajrala boshlaydi va o‘z xarakterini yo‘qotadi, asosan shilliq va qon ara- lashmasi, ayrim hollarda yiringdan iborat bo‘ladi. Ich sutkasiga 20— 25 martagacha ketishi mumkin. Qorinni paypaslaganda chap tomonda sigmasimon ichak sohasida kuchli og‘riq hamda sigmasimon ichak spazmi holatida ekanligi aniqlanadi. U qattiq tasmadek paypaslanadi. Til odatda oq karash bilan qoplangan bo‘ladi. Harorat 38—40°C gacha ko‘tarilishi mumkin, lekin isitma uzoq davom etmaydi (2—3 kun kuzatiladi). Bunday hollarda umumiy intoksikatsiya kam rivojlangan, rektoromanoskopiya orqali kataral yoki kataral-gemorragik prok- tosigmoiditni aniqlash mumkin. Qon manzarasida xarakterli o‘z- garishlar bo‘lmaydi.
S

29-rasm. Dizenteriyada ichak shilliq qavatining chandiqlanishi.
og‘ayish boshlanishi bilan bemorning umumiy ahvoli yax- shilanadi, ich ketishi kamayadi, unda qon va shilliq aralashmalar aniqlanmaydi, najas normallashadi.
Klinik ko‘rinishlari bo‘yicha dizenteriyaning quyidagi shakllari farq qilinadi:

1. 
   O‘ t k i r d i z e n t e r i ya: a) kolitik shakli (tipik) — yengil, o‘rtacha og‘ir, og‘ir; b) gastroenterokolitik (atipik) — yengil, o‘rtacha og‘ir, og‘ir; d) subklinik shakli.
   
2. 
   S u r u n k a l i d i z e n t e r i ya: a) residivli; b) uzluksiz (yoki uzoqqa cho‘ziladigan)
   
3. 
   D i z e n t e r i ya d a n k e y i n g i i ch a k d i s f u n k s i ya-
   

50. 
    a r i.
    

O‘tkir dizenteriya. O‘tkir dizenteriya 70—80% bemorlarda yengil o‘tadi. Bemor o‘zini o‘rtacha his etadi, tana harorati normal yoki
birinchi 1—2 kunda subfebril darajagacha ko‘tariladi, qorinda kuchsiz og‘riq bo‘ladi, tenezmlar va soxta qistovlar bo‘lmaydi. Ich sutkasiga

3. 
   5 martagacha (eng ko‘p 8—10 martagacha) ketadi. Najas o‘z xarakterini saqlab qoladi, qon va shilliq hamma vaqt aniqlanmaydi, ayrim bemorlarda najasni mikroskopik tekshirgandagina aniqlash mumkin. Sigmasimon ichak spazmi ko‘p kuzatiladi, lekin ichaklar devori tortishib og‘rimaydi. Rektoromanoskopiyada kataral o‘zga- rishlar aniqlanadi. Dizenteriyaning yengil turi bilan og‘rigan bemor o‘zini yaxshi his etadi va tibbiy yordam uchun murojaat qilmaydi.
   

Dizenteriyaning o‘rtacha og‘ir shaklida (20—25% bemorlarda uchraydi) bemor ahvoli yomonlashadi, qorinda og‘riq paydo bo‘ladi, bosh og‘rig‘i, haroratning 38—39°C gacha ko‘tarilishi kuzatiladi, uyqu buziladi (uyqusizlik) va ishtaha pasayadi. Ko‘pchilik bemorlarda 2—5 soat ichida ich ketishi 10 martagacha va undan ortiq tezlashadi, oldiniga najas o‘z xarakterida bo‘lib, keyinchalik kam ajraladi va qon hamda shilliq aralash bo‘ladi. Ich ketishi qorinning tortishib og‘rishi bilan davom etadi. Ko‘pincha tenezm va soxta qistovlar kuzatiladi. Umumiy intoksikatsiya belgilari kuchayadi, bemor eti uvushadi. Obyektiv tekshirganda isitma, tomir urishining tezlashgani, arterial bosimning pasaygani ma’lum bo‘ladi. Til quruq, kul rang karash bilan qoplangan bo‘lib, yo‘g‘on ichakda (ayniqsa sigmasimon ichak sohasida) spazm va og‘riq seziladi.
Rektoromanoskopiyada kasallikning dastlabki kunlaridayoq yo‘- g‘on ichakning pastki qismida kataral, kataral-eroziv o‘zgarishlar, to‘g‘ri va sigmasimon ichak shilliq qavatlarida esa kataral-gemorragik o‘zgarishlar aniqlanadi.
O‘tkir dizenteriyaning og‘ir shakli kasallangan kishilarning 3— 5% ida uchraydi. Kasallik kuchli umumiy intoksikatsiya, yuqori harorat (39—40°C va undan yuqori) yoki juda og‘ir holatlarda, aksincha, haroratning pasayib ketishi bilan kechadi. Bemor qattiq holdan toyadi. Ishtahasi yo‘qoladi. U karaxt holatda bo‘lib, kayfiyati tushib ketadi. Teri qoplamlari oqarib, tomir urishi tezlashadi, arterial bosim esa keskin pasaygan bo‘ladi. Ayrim bemorlarda infek- sion-toksik shok (arterial bosimning progressiv pasayishi, terining kuchli oqarishi, tomir urishining tezlashishi, uning zo‘rg‘a aniq­lanishi, terining marmar tusga kirishi, haroratning normadan ham pastga tushishi, diurezning keskin kamayishi) manzarasi kuzatiladi. Og‘ir hollarda ich sutkasiga 30—40 martagacha ketishi mumkin, u kuchli tenezmlar bilan kechadi. Najas shilliq va qon aralash bo‘lib, yo‘g‘on ichak pastki bo‘limlarining shilliq qavati kuchli o‘zgaradi (eroziya, yaralar, qon quyilishlar), shuning uchun kasallikning bu shaklida rektoromanoskopiya mumkin emas.
Kasallikning gastroenterokolitik shakli asosan Zonne shigellalari qo‘zg‘atadigan dizenteriyada ko‘proq uchraydi. Bu yuqori harorat (38—39⁰ S gacha), umumiy intoksikatsiya belgilari, qorinning yuqori qismida og‘riq, ko‘ngil aynishi, qayta-qayta qusish, keyin­chalik shilliq va qon aralash ich ketishi bilan xarakterlanadi. Bemor tekshirib ko‘rilganda tomir urishining tezlashgani, arterial bosim- ning pasaygani, tilning karash bilan qoplangani, qorinda kuchli quldirash aniqlanadi. Patologik jarayonga yo‘g‘on ichak qo‘shilganda uning barcha bo‘limlari zararlanadi (paypaslaganda spazm va og‘riq seziladi).
O‘tkir dizenteriyaning subklinik shakllari intoksikatsiya belgilari va kuchli ichakka tegishli o‘zgarishlar bo‘lmasligi bilan xarak­terlanadi. Odatda bu shakllari epidemiologik ko‘rsatmaga binoan bakteriologik tekshirishlarda aniqlanadi. Bunday kishilarga ko‘pincha «sog‘lom» bakteriya tashuvchilar deb qaraladi. Lekin puxta tekshi- rilganda (rektoromanoskopiya va immunologik tekshirishlar bilan) bunday kishilarda dizenteriya jarayonining belgilarini aniqlash mumkin. Hech qanday dizenteriya belgilari bo‘lmagan holda shigel- lalarning bir martalik topilishi tranzitor bakteriya ajratish deb tushuniladi.
Surunkali dizenteriya residivlari uzluksiz (uzoqqa cho‘ziladigan) shakllarda kechishi mumkin. Kasallikning qayta zo‘rayishi odatda shifoxonadan chiqqandan 2—3 oy o‘tgach kuzatiladi, ba’zan kechroq, ya’ni o‘tkir dizenteriyadan keyin 6 oygacha ham kuza- tilishi mumkin.
Residivlar paydo bo‘lishi va kasallikning surunkali shakllarga o‘tishiga dizenteriya jarayonining qoldiq klinik belgilari bo‘la turib, shifoxonadan bemorni erta chiqarish hamda qo‘shimcha kasalliklar

• 
  surunkali xolesistit, xolangit, surunkali gastrit, gijjali va protozoy invaziyalarning bo‘lishi, shifoxonadan chiqqandan so‘ng parhezni qo‘pol ravishda buzish sabab bo‘ladi. Surunkali dizenteriyaning residivli shaklida qayta zo‘rayish davrlari to‘liq klinik tuzalish davrlari bilan almashib turadi. To‘la klinik tuzalish bir necha haftadan 2—3 oygacha davom etishi mumkin. Surunkali dizen- teriyaning uzluksiz shaklida dastlabki boshlangan kasallik to‘liq o‘tib ketmay, klinik ko‘rinishlarning tezligigina kamayadi.
  

Surunkali dizenteriyaning residivli shakli uzluksiz shakliga ko‘ra ko‘p uchraydi. Kasallik residivi o‘tkir dizenteriya belgilari bilan o‘tadi, lekin intoksikatsiya hamda ichakka tegishli belgilari tezligi odatda bemorning shifoxonaga birinchi marta tushgan paytidagiga nisbatan kuchsiz bo‘ladi. Bemor o‘zini yaxshi his etadi, ishtahasi yaxshi bo‘ladi, tana harorati normal holatda qoladi, ba’zi hollardagina subfebril ko‘rsatkichlargacha ko‘tarilishi mumkin. Ich ko‘p ketmay (odatda sutkasiga 3—5 martagacha), tenezmlar va soxta qistovlar bo‘lmaydi, ba’zi hollarda najasda qon bo‘lishi mumkin.
Surunkali dizenteriyaning klinik belgilari turlichadir. Ular kasallikning davom etish muddati va klinik shakllariga bog‘liq. Ulardan eng xarakterli bo‘lganlari: chala najas, ayrim hollarda uning shilliq aralash bo‘lishi. Uzoq davom etganda oshqozon va ichakning zararlanganini bildiruvchi belgilar — epigastral sohada og‘irlik, kekirish, qorin dam bo‘lishi, quldirash va kindik sohasida yoqimsiz sezgi va mehnat qobiliyatining pasayishi kuzatiladi. Bemorni obyek- tiv tekshirganda sigmasimon ichakning og‘rishi va qattiqlashgani, paypaslaganda esa quldirash, jigarning biroz kattalashgani va unda og‘riq seziladi. Til kul rang karash bilan qoplangan bo‘ladi. Labo- ratoriya tekshiruvlarida oshqozon sekretor (kislotalilik pasayadi) va jigar funksiyasining buzilganligi aniqlanadi. Arterial bosim pasayib, eritrositlar va gemoglobin miqdorining nisbiy oshishi va leyko- sitlarning kamayishi kuzatiladi. Nerv sistemasida har xil funksional o‘zgarishlar uchraydi (ta’sirlanuvchanlik, emotsional beriluvchan- lik, qo‘l barmoqlarining qaltirashi, akrosianoz, tomir urishining biroz tezlashishi va hokazolar).
Dizenteriyadan keyingi ichak disfunksiyalari. Surunkali dizen­teriya bilan og‘rigan bemorlarda (ayniqsa uzluksiz shaklida) ichak disfunksiyalari uzoq vaqtlargacha (ko‘p yillar davomida) saqlanishi mumkin. Ularda dizenteriya qo‘zg‘atuvchilari bo‘lmaydi va dizen- teriyaga qarshi etiotrop davolashning foydasi yo‘q. Bu disfunk- siyalarga (dizenteriyadan keyin yuzaga kelgan bo‘lsa-da) dizenteriya kasalligi sifatida qarash mumkin emas. Ular ichakning atrofik o‘zgarishlari natijasidir. Ayrim hollarda ular ichak spazmi bilan kechadi. B e l g i l a r i: epigastral va kindik sohasida doimiy og‘irlik va og‘riq sezgilari, qorinning dam bo‘lishi, ich ketishi bilan qabziyat- ning almashib turishi (najasda patologik aralashmalar bo‘lmaydi). Rektoromanoskopiyada ichak shilliq qavatining yallig‘lanish jara- yonlarisiz, faqatgina atrofiyasi aniqlanadi. Oshqozon shirasi tek- shirilganda kislotalilikning pasayganligi, hatto umuman yo‘qol- ganligi ma’lum bo‘ladi. Bu kishilar shigellalar reinfeksiyasiga juda sezgir, shuning uchun ularni terapevtik bo‘limlarda davolash zarur. Bunday holat birlamchi dizenteriya kasalligidan 2 yil keyin rivoj- lanishi mumkin. 2 yilgacha kasallikka surunkali dizenteriyaning uzluksiz shakli sifatida qaraladi.
Tashxisi. Tipik holatlarda dizenteriyaga tashxis qo‘yish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Bunda epidemiologik vaziyat va kasallik klinikasini hisobga olish muhimdir. Kasallikning o‘tkir boshlanishi, harorat­ning ko‘tarilishi, qon va shilliq aralash ich ketishi, defekatsiyaga soxta qistovlar va tenezmlar kasallikning tipik belgilaridir. Bu kasallikni aniqlashda tekshirishning instrumental va laboratoriya usullari ham muhim rol o‘ynaydi.
Ko‘p bemorlarda bu kasallikda qonning umumiy tahlilida biror xil o‘zgarishlar aniqlanmaydi, lekin kuchli intoksikatsiya bilan kecha- digan dizenteriyada leykositoz yoki, aksincha leykopeniya, ECHT ning oshishi kuzatiladi. Siydik tekshirilganda og‘ir hollarda toksik albuminuriya va silindruriya kuzatilishi mumkin.
Dizenteriyada oddiy va sodda tashxis qo‘yish usullaridan biri — bu koprologik (najas) tekshirishdir. Bunda shilliq, leykositlar, eritro- sitlar va o‘zgargan epitelial hujayralar topilishi mumkin. Najasni bakteriologik tekshirganda ijobiy natijalar 10% dan 85% gacha namoyon bo‘ladi.
Tekshirish uchun material olishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur:

1. 
   najasni etiotrop davolash tayinlangunga qadar ekilishi hamda tekshirish uchun shilliq aralash qilib birinchi porsiyadan emas, balki keyingi porsiyalardan olish zarur;
   
2. 
   tekshirish uchun parallel holda rektal naychalar yordamida to‘g‘ri ichakdan ham material olish kerak;
   
3. 
   olingan materialni darhol oziq muhitlarga ekish va termostatga qo‘yish lozim, buning imkoni bo‘lmaganda — konservantda saqlash yoki nativ holatda muzlatgichga qo‘yish zarur.
   

Yakuniy natija tekshirishning 3—5-kunlari olinadi.
Qusuq va oshqozon yuvilgan suv bakteriologik tekshirish chek- langan holda ishlatiladi. Qon deyarli bakteriologik tekshirilmaydi, chunki Fleksner va Zonne dizenteriyalari uchun bakteremiya xos emas.