Davlat pedagogika

Rivojlantiruvchi: Olingannazariybilimlarnimustahkamlab, amaliyotgayo‘naltirishyo‘llaribo‘yichako‘nikma-malakalarnirivojlantirish.
5.1.KichikmaktabYoshidagibolalarningxulq-atvorxususiyatlari
Kichikmaktabdavri 6-7 Yoshdan 9-10 Yoshgachadavometadi. Uningpsixikasibilimolishgaetadigandarajadarivojlanadi. KichikmaktabYoshidagibolaningmuhimxususiyatlaridanbiri, undao‘zigaxosehtiyojlarningmavjudligidir. Buehtiyojlaro‘zmohiyatigako‘rafaqatmuayyanbilim, ko‘nikmavamalakalarniegallashgaqaratilmay, balkio‘quvchilikistaginiaksettirishdanhamiboratdir. SHuehtiyojlarasosidabolaningo‘zportfeliga, shaxsiyo‘quvqurollariga, darstayyorlashstoliga, kitobqo‘yishjavonigaegabo‘lish, kattalardekharkunimaktabgaborishistagiyotadi. Anashuehtiyojbolashaxsiningshakllanishida, Shuningdekuningijtimoiylashuvidakattaahamiyatgaegahisoblanadi.

Budavrdabola, fanasoslarinio‘rganishuchunbiologikvapsixologikjihatdantayyorbo‘ladi. Fiziologlarningfikrigako‘ra, 7 Yoshgakelibbolaningkattamiyayarimsharlarima’lumdarajadarivojlanganbo‘ladi. LekinbuYoshdainsonmiyasiningpsixikfaoliyatnirejalashtirish, boshqarish, nazoratqilishkabimurakkabshakllarigajavobberadiganmaxsusbo‘limlarihalito‘liqshakllanibbo‘lmaganbo‘ladi.( miyaningbuqismlari 12 Yoshdarivojlanibbo‘ladi.) Miyaningboshqaruvfunksiyalarinito‘liqshakllanibbo‘lmaganligikichikmaktabYoshidagibolalarningxulq-atvorida, faoliyatlarinitashkiletishlaridavaemotsionalsohalaridayaqqolnamoyonbo‘ladi.

Ayrim 6 Yoshlibolalarota-onasiningxohishibilanhalio‘qishgatayyorbo‘lmayturib, maktabostonasigaqadamqo‘yishadi. Afsuski, o‘qishdavomidaaqliy-ruhiyzo‘riqishoqibatidaturlixilkasalliklargachalinib, jismoniyvapsixikrivojlanishdanuqsonlarpaydobo‘ladi. Bundaybolalardaengavvalomiyastrukturasiningvanervpsixikjarayonlariningmaktabdao‘qishuchunto‘liqetishmaganligi, ko‘ruvharakatkoordinatsiyasivakichikmotorikaningrivojlanmaganligi, mantiqiyfikrmahsuldorliginingpastligikuzatiladi. Undantashqarimotivatsiya, irodaviyjihatlariningayniqsa, ixtiyoriydiqqatvaxotiraningshakllanmaganligi, xatti-harakatlarniixtiyoriyboshqaruvdagimuammolar, birso‘zbilanaytgandahali “O‘quvchiichkipozitsiya”siningshakllanmaganligimaktabdao‘qishgatayyorbo‘lmaganbolalarningmuqaffaqiyatlio‘zlashtiribketishlarigasalbiyta’sirko‘rsatadi. Pedagoglar, ota-onalar, bolalarniertamaktabgaberishningfoydayokizararito‘g‘risidao‘ylaganlaridainsonmiyasirivojlanishiningneyrofiziologikqonuniyatlarinihamalohidae’tiborgaolishlarilozim. Bolaniertao‘qish, yozish, sanashgao‘rgatibuningbilishjarayonlarizo‘riqtirilsa, bolaningemotsionalhissiyrivojlanishiuchunzarurbo‘lganmiyaquvvatiningtanqislashuvigasababbo‘ladi. Bundanbolalarningemotsionalhissiyjarayonlariningkechishidayokijismoniyrivojlanishidakamchiliklarsodirbo‘ladi. Bundayxolatdaenergiyataqsimlanishiningmajburanbuzilishisodirbo‘lib, u 7‑8 Yoshlibolalarniqo‘rquv, agressivlikyokigiperaktivlikholatlarigaolibkeladi. Bubolanimaktabdao‘qishgatayyorlashkerakemasdeganfikremas, lekinbolaningaqliyrivojlanishigaertao‘qishni, sanashni, yozishnio‘rgatishbilanginaerishibbo‘lmaydi. Ma’lumki, rivojlanishqonuniyatigako‘ra, harqandaytaraqqiyotko‘rgazmaliobrazlilikdanabstraktmantiqiylikkaqarabboradi. Agarbolaxalio‘qishgaaqliy, ma’naviy-ruhiyjihatdantayyorbo‘lmayturib, ungaharfvaraqamlarniyozish, o‘qisho‘rgatilsapsixikrivojlanishningteskaritomongaketishigasababbo‘ladi. Psixologolimlarningfikricha, psixikvaevolyusiyataraqqiyotqonunlarihamfizikqonunlardekbuzilmas, hamdauniversaldir. YUqoridagifikrlarniumumlashtiribaytishmumkinki, neyrofiziologikjihatdanixtiyoriydiqqatvao‘qishuchunzarurbo‘lganko‘plabmiyadakechadiganjarayonlarasosan 7‑8 Yoshda (aqliyYoshio‘zibketganbolalardaoltiYoshdaham) shakllanadi. YA’nishuYoshdabola 45 minutlikaqliymehnatgatayyorbo‘ladi.

Maktabdao‘qishningboshlanishi 7 Yoshdabo‘ladiganuchinchifiziologikkrizisbilanmoskeladi( bolaorganizmidajadalbo‘yningo‘sishi, ichkiorganlarningkattalashuvi, vegetativo‘zgarishlarbilanbog‘liqbo‘lgankeskinendokrino‘zgarishlarro‘yberadi).

6-7 Yoshlimaktabgatayyorbolada"Menshunixohlayman”motividan"Menshunibajarishimkerak" motiviustunlikqilaboshlaydi. Maktabdabirinchisinfgakelganharbiro‘quvchidapsixikzo‘riqishkuchayadi. Bunafaqatuningjismoniysalomatligida, balkixatti-harakatidaham, masalan, ma’lumdarajadaqo‘rqo‘vnikuchayishi, irodaviyfaollikningsusayishidanamoyonbo‘ladi.

Bolaningijtimoiymunosabatlartizimivafaoliyatidagikardinalo‘zgarishlaruningorganizmidagibarchatizimlarvafunksiyalaridagio‘zgarishlargato‘g‘rikelibboladankuchlizo‘riqishvao‘zichkiimkoniyatlaridanto‘liqfoydalanishzaruriyatinitaqazoetadi. Maktabgatayyorbo‘lganboladagiushbuo‘zgarishlarsalbiyoqibatlarniolibkelmay, aksinchauningyangisharoitlargamuvaffaqiyatlimoslashuvigayordamberadi. O‘qituvchiningmunosabatuslubio‘quvchiningfaolligigabevositata’sirko‘rsatadi.

KichikmaktabYoshidagibolalartezchalg‘iydilar, uzoqvaqtdiqqatlarinibirnarsagaqarataolmaydilar, ta’sirchanhamdaemotsionalbo‘ladilar. Maktabdao‘qishningboshlanishi 7 Yoshdabo‘ladiganikkinchifiziologikinqirozbilanmoskeladi (bolaorganizmidajadalbo‘yningo‘sishi, ichkiorganlarningkattalashuvi, vegetativo‘zgarishlarbilanbog‘liqbo‘lgankeskinendokrino‘zgarishlarro‘yberadi). Bolaningijtimoiymunosabatlartizimivafaoliyatidagikardinalo‘zgarishlaruningorganizmidagibarchatizimlarvafunksiyalaridagio‘zgarishlargato‘g‘rikelib, boladankuchlizo‘riqishvao‘zichkiimkoniyatlaridanto‘liqfoydalanishzaruriyatinitaqozoetadi. UshbuYoshdagio‘zgarishlarsalbiyoqibatlarniolibkelmay, aksinchauningyangisharoitlargamuvaffaqiyatlimoslashuvigayordamberadi. O‘qituvchiningmunosabatuslubio‘quvchiningfaolligigabevositata’sirko‘rsatadi. KichikmaktabYoshidagio‘quvchifaolliginingasosanuchxilko‘rinishimavjudbo‘lib, bular: jismoniy, psixikvaijtimoiyfaollikdir.Jismoniyfaollik- sog‘lomorganizmningharakatqilishgabo‘lganturlimavjudto‘siqlarniengishdagitabiiyehtiyojidir. BuYoshdagibolalarnihoyatdaserharakatbo‘ladilar. Bujismoniyharakatbolaningatrofdaginarsalargaqiziqishbilanqarayotganligi, ularnio‘rganishgaintilayotganibilanhambog‘liqdir. Bolaningjismoniyvapsixikfaolligio‘zarobog‘liqdir. CHunki, psixiksog‘lombolaharakatchanbo‘ladi, charchagan, siqilganbolaesadeyarlihechnarsabilanqiziqmaydi. Psixikfaollik -bunormalrivojlanayotganbolaningatrofolamdagipredmetlarni, insoniymunosabatlarnibilishganisbatanqiziqishdir. Psixikfaollikdeganda, bolanio‘zinibilishganisbatanehtiyojihamtushuniladi. Maktabgabirinchiborkelganboladaqatorqiyinchiliklaryuzagakeladi. Ularning, avvalo, birqanchamaktabqoidalarigabo‘ysunishiqiyinkechadi. Boshlang‘ichsinfo‘quvchisiuchunengqiyinqoidabudarsvaqtidajimo‘tirishdir. O‘qituvchilaro‘quvchilarningdoimojimo‘tirishlarigaharakatqilishadi, lekinkamharakatli, passiv, quvvatikambo‘lgano‘quvchiginadarsjarayonidauzoqvaqtjimo‘tiraoladi.

Birinchisinfningbirinchikunlaridanboshlabbolaengishikerakbo‘lganbirqanchaqiyinchiliklargauchraydi. Buqiyinchiliklar: maktabhayotinio‘zlashtirish, yangikuntartibiniyaratishvaungamoslashish, uuchunyangibo‘lgansinfjamoasigaqo‘shilish, xatti-harakatlarinichegaralovchiqoidalarniqabulqilish, o‘qituvchibilanmunosabatlarnio‘rnatish, oilaviymunosabatlarniqabulqilishv.h. Bundayvaziyatlardakattalar, ya’niustozvaota-onalarbolalargaalbattayordamberishlarizarur.

Birinchibormaktabgakelganbolahalio‘zinito‘liqanglashivao‘zxatti-harakatlarinianiqbilishiqiyin. Faqato‘qituvchiginabolagame’yorlarqo‘yishi, ularningxatti-harakatlarinibaholashi, o‘zxatti-harakatlariniboshqalarbilanmoslashtirishgasharoityaratishimumkin. Boshlang‘ichsinfdao‘quvchilaro‘qituvchitomonidanqo‘yiladiganyangitalablarvashartlarniqabulqiladilar, Shuningdekularningqoidalarigato‘laamalqilishgaharakatqiladilar.

O‘g‘ilbolalarvaqizlarrivojlanishtempidagio‘zgarishlarsaqlanibqoladi. Qizbolalarhammatomondanrivojlanishdao‘g‘ilbolalardanoldingao‘tiboladilar. KichikmaktabYoshidagibolalarningasosiyfaoliyatio‘qishhisoblanadi. Bolaningmaktabgaborishi, uningpsixologikrivojlanishivaxulq-atvoridagio‘rninihoyatdakatta. Budavrdaaxlokiyxatti-harakatkoidalario‘zlashtiriladi, shaxsningijtimoiyyo‘nalishitarkibtopaboshlaydi.

KichikmaktabYoshidagio‘quvchilarningaxlokiyonglari I va IV sinfdagio‘qishmobaynidamuhimo‘zgarishlargauchraydivaaxlokiysifatlar, bilimvatasavvurlarsezilarlidarajadaboyiydi.

Bolao‘quvfaoliyatidao‘qituvchirahbarligidainsoniyan’analarasosidaharakatqilishgao‘rganadi,o‘zirodasinio‘quvmaqsadlarigaerishishuchunmashqqildiradi. O‘quvfaoliyatiboladannutq, diqqat, xotira, tasavvurvatafakkurinikeraklidarajadarivojlanishinitalabetganholda, bolaxulq-atvoriningrivojlanishiuchunyangisharoitlarniyaratadi. Kichikmaktabdavribuanglanilganvaixtiyoriyxatti-harakatlargao‘tishdavridir. Bolafaolravishdao‘zinio‘ziboshqarishga, qo‘yilganmaqsadlargako‘rao‘ziningfaoliyatinitashkiletishgao‘rganishdavridir. Kichikmaktabdavridaxatti-harakatlarningyangishakllarinipaydobo‘lishibevositao‘quvfaoliyatibilanbog‘liqdir. Hechbiro‘qituvchimaktabgabirinchiborkelganboladano‘zio‘rgatmaganarifmetikmisolvamasalalarniechishnitalabetmaydi, lekinafsuski, judako‘po‘qituvchilarulardanquntbilano‘qishni, uyushqoqlikni, ma’suliyatlilikni, tartibgaaniqrioyaetishnitalabetadilar. Vaholanki, ushbuko‘nikmalaro‘qituvchitomonidanma’lumodatvamalakalargao‘rgatilinganidanso‘ngginapaydobo‘ladi.

Ixtiyoriyravishdaharakatqilishlayoqatibutunkichikmaktabdavridavomidashakllanadi. Psixikfaoliyatningoliyshaklisingariixtiyoriyxatti-harakatlarularningshakllanishiniasosiyqonunigabo‘ysunadi. Ungako‘rayangixatti-harakatlaravvalokattalarbilanbo‘lganumumiyfaoliyatdayuzagakelib, bolashundayxatti-harakatlarnitashkiletishimkoniyatlarinio‘rganadivashundankeyinginaubolaningindividualxatti-harakatusuligaaylanadi. Kattalarbolalarniamaliyjihatdano‘zvaqtlarinito‘g‘ritaqsimlashborasidayaxshio‘qish, o‘ynash, sayrqilishvaboshqanarsalarbilanshug‘ullanishqoidalarigao‘rgatadilar. Demak, oiladabolaubilanhisoblashadigan, maslahatlashadiganyangibiro‘rinniegallaydi. Kichikmaktabdavribuijobiyo‘zgarishlarvayangilanishlardavridir. Shuninguchunhamrivojlanishningshubosqichidaharbirbolaerishganmuvafaqqiyatlardarajasinihoyatdamuhimhisoblanadi.AgarshuYoshdabolabilish, o‘rganishquvonchinihisetmasa,o‘qishmalakalariniegallayolmasa, do‘stlashishnibilmasa, o‘ziganisbatan, o‘zimkoniyatvalayoqatlariganisbatanishonchlibo‘laolmasa, buishlarnikelgusidaamalgaoshirishqiyinroqbo‘lib, boladanyuqoriruhiyvajismoniyzo‘riqishnitalabetadi.

Budavrdabolaning"Menshunixohlayman”motividan"Menshunibajarishimkerak" motiviustunlikqilaboshlaydi. Maktabdabirinchisinfgakelganharbiro‘quvchidapsixikzo‘riqishkuchayadi. Bunafaqatuningjismoniysalomatligida, balkixatti-harakatidaham, ya’nima’lumdarajadaqo‘rqo‘vnikuchayishi, irodaviyfaollikningsusayishidanamoyonbo‘ladi.

Budavrgakelibbolaatrofidagilarbilano‘zaromunosabatdama’lumbirnatijalargaerishgan, o‘zixohlayotgannarsalarnihamda, o‘zsinfivaoilasidao‘ziegallagano‘rninianiqbiladiganbo‘ladi. Shuningdek, uo‘zini-o‘ziboshqarishmalakasigaegabo‘ladi, vaziyatvaholatgaqarabishyuritaoladi. BuYoshdagibolalarxatti-harakatlarivamotivlariularningo‘zlarigaberadiganbaholarigaqarab ''Menyaxshibolaman” emas, balkibuxatti-harakatlaro‘zgalarko‘zo‘ngidaqandaynamoyonbo‘lishigaqarabbaholanishinitushunaboshlaydilar.Bolamaktabdanoaniqlikkaduchkelsa, kattalarningxatti-harakatlarima’nosinitushunmasaundataqlidchanlikrivojlanadi. Bolaningtaqlidchanligiixtiyoriyvaixtiyorsizbo‘lishimumkin. Ixtiyorsiztaqlidchanlikustozivasinfdoshlariningxatti-harakatlarinio‘zlashtirishgaolibkeladi. Bundaxatti-harakatlarnianglamaganravishdaegallaydi. SHunihamishayoddasaqlashlozimki, bolaixtiyorsizravishdanafaqatchiroylivakeraklinarsalargabalkiturlisalbiyko‘rinishvaholatlargahamtaqlidqilishimumkin. Ixtiyoriytaqlidchanlikirodaviyzo‘riqishnitalabetadi. Bundayvaziyatlardabolamaqsadgayo‘naltirilganravishdau – yokibuxatti-harakatniamalgaoshiradi, buxatti-harakatlariniqoida, namunaetalongamoslashtirishgaintiladi. O‘qituvchiboladagiixtiyoriytaqlidchanlikxususiyatiorqaliulardasamaraliijtimoiyodatvahislatlarnirivojlatirishimumkin. Harqandayxatti-harakatvafaoliyatdao‘qituvchibolanibaholaydi, o‘quvchishubaholashasosidaesao‘z-o‘zinibaholashgao‘rganibboradi.

Bolaningustozigabo‘lganmunosabatiyomonbahoolibxafabo‘lgantaqdirdahamijobiybo‘lib, ungaishonchbilanqarashisaqlanibqolaveradi. 3-4 sinflardao‘quvchilardao‘rtoqlarivasinfdoshlario‘rtasidamavqelibiro‘rinniegallashgaharakatyuzagakelib, o‘rtoqlarifikrlarigaasoslanishpaydobo‘ladi.

O‘qishningijtimoiyahamiyatinitushunish (2- 3 sinflarda) o‘qishmazmuninivabilimlarniegallashyo‘llarigaqiziqishningyuzagakeltirilishibilanmustahkamlanishimumkin. Bundayholdakichikmaktabdavriningoxirlargaboribo‘qishganisbatanmotivatsiyaningpasayishiko‘zgatashlanmaydi. Kichikmaktabdavridamaqsadniqo‘yishshubilanxarakterlanadiki, o‘quvchio‘qituvchitomonidanberilganmaqsadlarniqabulqilishgatayyorbo‘ladi. Kichikmaktabdavridao‘quvchiningo‘zxatti-harakatlarinio‘qituvchiqo‘yganmaqsadvavazifalargamoslashtirishisinfdan-sinfgako‘tarilgansarikuchayibboradi. Buo‘quvchiningmaktabqoidalarigaamalqilishida, sinfdagivazifalarinibajarishidako‘rinadi. O‘quvchidarsdagivadarsdantashqario‘zvaqtinimustaqiltashkiletishborasidagimaqsadlariningahamiyatinibelgilashnio‘rganibboradi. Buuyvazifalarinibajarishtartibigaamalqilishdako‘rinadi. Mustaqilravishdao‘qituvchitomonidanqo‘yilganmaqsadlardagioraliqmaqsadlaritiziminimasalan, masalaniechishningo‘zyo‘llarivabosqichlarinimustaqilaytibberaoladi, Shuningdek, oraliqmaqsadlargaerishishvositalarinibelgilayoladi. Kichikmaktabdavridamaqsadqo‘yishningmurakkabxarakteribirinchisinfo‘quvchisiningirodaviyxatti-harakatlaribilanbog‘liqligitadqiqetilgan.(KotirloV.K.Razvitievolevogopovedeniyaudoshkolnikov. Kiev,1971, S.179-182.). YUqoridako‘rsatibo‘tilganlarkichikmaktabdavridagio‘quvchilarningmotivatsionsohasio‘zgaribborishini, maktabgachadavrdabo‘lganumumiybilishvamotivlarningijtimoiyyo‘nalganligianiqlashib, “o‘quvchimavqei”niegallashiga, ya’nimaktabgaborishgaintilish, bupozitsiyaqondirilganidanso‘ngesayangimunosabatlarning – o‘quvmotivlarivabirqadarmurakkabshakldabo‘lganijtimoiymotivlarningyuzagakelishidandalolatberadi. Kichikmaktabdavriningoxirlarigakelibo‘quvchilardao‘quv-bilishmotivlari, ya’nifaqatyangibilimlarniginaemas, hattoumumiyqonuniyatlarniemas, balkiyangibilimlarnitopishningaynanbironbiryo‘llariniegallashgaqiziqishshakllantirilganbo‘lishilozim. UshbumotivlarningshakllantirilishikichikmaktabYoshidagibolalarningo‘rtamaktabgatayyorgarliginingzaruriyjihatihisoblanadi.