Conference Paper

Литература
: 
1.
Юнусов Л. «Физико-химические свойства натурального шелка в процессе 
переработки коконов». - Ташкент., 1978г. с.12-25. 
2.
Исламов Б.Х., Фаттахов М.А. Изучение вклада белковых компонентов в 
деформационные свойства натурального шелка. «Проблемы текстиля» г. с. 2015г. 
№3.,с. 65-70. 
3.
М.А.Фаттахов, Б.Э.Тураев, М.К.Эрмуродов, Д.А.Мамаева, Иследование физико-
химичеких параметров электроактивированних водних растворов серицина. Журнал 
«Тўкимачи муаммолари» №4, 2017 
4.
М.А.Фаттахов, М.Базаров, Особенности определения содержания серицина в 
технологическом растворе кокономотального производства, Кимёвий технология. 
Назорат ва бошқарув. Халқаро илмий-техникавий журнал, 4-5/2019 
KIMYOVIY MODDALARNI O’RGANISHDA INFRAQIZIL SPEKTRLARDAN 
FOYDALANISH. 
Gulbayev Y.I., Tirkasheva X.O. 
JizPI, JizPI talaba. 
Spektrning eng universali ya’ni modda qattiq, suyuq, gaz, amorf bo’lishidan qa’tiy 
nazar o’rganiladi. Shuni bilan boshqalardan farq qiladi. Modda tuzilishida,to’g’ri ma’lumot 
olishida eng univeraslidir. 
Molekulyar spektroskopiya spektrlar tahlil usullari turkumiga kiradi. Spektrlar tahlilda 
moddalarning kimyoviy tarkibi va tuzilishi atom va tuzilishi atom va molekulalarni nur 
o’tkazish va qaytarish spektrlarini tekshirish orqali olib boriladi.
Moddalarning kvant kvant tuzilishi nazaryasi, atom va molekula holatini o’zgarishi, 
elektromagnit energiya yutilishi va nurlanishi ularda faqat diskret ulushlarda sodir bo’lishi 
mumkinligini ko’rsatadi.Odatiy polosalar guruhlarning energetic o’zgarishida tebranma yoki 
aylanma daraja orasidagi energiya hamda elektronlaning kuzatilgan holatidagi valent 
o’zgarishiga bog’liqligi aniqlandi.
Valent bog’lar bo’yicha sodir sodir bo’ladigan tebranishlar valent tebranishlari, ularga 
perpendikulyar bo’lganlari esa deformatsion tebranishlar deyiladi. 
IQ nurlarni yutish spektrlari yordamida tuzilishni o’rganish va tekshirish usullaridan 
kelib chiqqan holda(preparat tayyorlash, tekshirish uchun apparat tanlash) qattiq moddalar 
ikki sinfga bo’linadi: 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
105 
1)Bir tartibli murakkab bo’lmagan guruh komponentlari (ionlari, molekulalari) 
orasidagi masofa va energiyaga bog’liq bo’lgan kristall moddaning IQ nurlarni yutish 
spektrlari. 
Kristall modda umumiy ravishda bir molekulani namoyon etadi. Bunday moddalarda 
faqat oddiy panjaralarning boshqalarga nisbatan tebranishi bazis yacheykalarining aylanishi 
panjaralarning buzilishiga olib keladi. Bunday panjara tebranishlarini hisoblash murakkab, 
bunda ko’p sonly ionlarning bog’liqlini hisobga olish lozim.bir qancha soddalashtirishdan 
mumkin bo’lgan tebranishlar soni yoki nur yutish polosalarini aniqlash mumkin. Bunday 
kristallar tarkibiga nisbatan og’ir ionlar kiradi, shuning uchun ularning tebranish chastotalari 
uzun to’lqinli spektrlarda (12-15 mk dan katta yoki 800-700 
dan kichik) namoyon 
bo’ladi. 
2) Ichki kuchlarining bog’lanishi gruppalararo bog’lanishga nisbatan kuchli bo’lgan, 
o’zining tuzilmasida murakkab guruhga (ionlar, molekulalar) ega bo’lgan kristall 
moddalarning IQ nur yutish spektrlari. 
Agar panjarada ion va kationlar komplaeksi yoki guruh atomlari o’zaro mustahkam 
bog’langan bo’lsa, interpretatsiya va tebranishlar hisobi yoki ularga mos keluvchi nur yutish 
polosalarini aniqlash va moddaning tuzilishini IQ spektrlar orqali o’rganish juda oson bo’ladi. 
Bu guruhlarni yetarli darajada izolirovka qilingan vaularni katta bo’lmagan atomlar sonidan 
tashkil topgan molekula deb qarash mumkin. 
Murakkab guruhdan tashkil topgan moddalarning tebranishi: 
a)ichki tebranish ya’ni kompleks guruh atomlarining ichki tebranishi; 
b)tashqi tebranish, ya’ni boshqa guruh yoki atomlarga nisbatan kompleks guruh 
tebranishiga kiritish mumkin. 
Kristallarning ayrim bo’laklarini ajratish va ularning tebranishini tajriba bilan ko’rish 
isbotlaydiki: agar guruhni tashkil etuvchi elementlarning atom og’irligi qo’shni guruh 
elementlarining atom og’irligidan ma’lum ravishda farq qilsa.
Bunday hollarda guruh uchun barcha shaxsiy tebranish va ularni simmetriyaga 
ta’sirlarini nazariy jihatdan hisoblash mumkin. Polosalar ko’rinishi, holati va soni bo’yicha 
umumiy holda qaysi guruh birikma tarkibi (kristall panjara)ga kirishi va uning tuzilishi yoki 
kristall panjara ta’siridagi uning deformatsiyasini aniqlash mumkin. Guruh tuzilishi 
(deformatsiyasi) ko’proq undagi atomlarning soni va joylashishiga bog’liq.Bundan tashqari, 
ba’zan qattiq moddalarda guruhlar, boshqa ion yoki neytral zarralar orasidagi o’zaro ta’sir 
bilan kompleks guruh tuzilishida (uning simmetriyasi va ba’zi bog’lardatebranish chastotasi 
o’zgaradi) kompleks guruh tuzilishida o’z aksini topadi. 
Shunga javoban 2-sinf qattiq moddalar tuzilishining ahamiyatiga ko’ra, amaliy 
jihatdan IQ nur yutish spektrlari o’rtasidagi bog’lanishi quyidagicha belgilanadi: 
1)Nur yutish polosasining soni guruh simmetriyasi va atomlari soniga bog’liq; 
2)Guruhlarning nur yutish polosalari va ularning siljishlari hamda boshqa guruhlar (yoki 
kationlar va neytral zarrachalar) va bir xil guruhlarning o’zaro joylashishiga bog’liq. 
Guruhlarning ma’lum darajada qonuniy joylashishi masalasiga kelsak, masalan, bir 
turli singoniya kristallari uchun, tekshirilayotgan murakkab guruhning nur yutish polosasi 
holati qo’shni guruh o’lchamlari va massasi bilan aniqlanadi. Bu holat moddaning 
indenfikatsiyasi yoki modda sinfini (masalan, kislota, aldegidlarning tuzi, kationlar va 
boshqalar) aniqlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 
Tetraedrlarning deformatsiyaga uchrashi va uning natijasida infraqizil nurlarni yutish 
chiziqlari o’zgarishi mumkinligini birinchi marotaba Brester qayd etgan. Modda tarkibiga 
kirgan elementning atom og’irligi, radiusi, atomlar sonidagi masofa va kimyoviy bog’lanish 
turli – ionli, kovalentli, metallic, vodorodli va hakozoga qarab yutilish chiziqlarining qiymati 
va holati o’zgaradi. Shuning uchun infraqizil nurlarini yutish darajasi, polosalar soni va 
ko’rinishiga qarab qaysi guruh yoki modda ustida gap ketayotganligi haqida fikr yuritish 
mumkin. 

---

Техник ва технологик фанлар со
ҳ
аларининг инновацион масалалари. ТДТУ ТФ 2020 
106 
Ba’zi minerallar (dolomit, lyudvigit, granat, xlorit) uchun IQ nur yutish polosasi 
izomorf guruhlar holatiga to’g’ri proporsional ravishda siljishi topilgan. Bu shuni bildiradiki, 
izomorf guruh (ion) tekshirilayotgan guruh nur yutish polosasining siljishini yuzaga keltiradi. 
Mineralning mexanik qo’shilmalari esa tekshirilayotgan moddaning nur yutish polosasi 
holatida o’zgarishlar sodir etmaydi. Ko’rinishidan nur yutish spektri bo’yicha moddadagi 
komponentlarning shaklini chiqishi va polosaning siljish kattaligi bo’yicha izomorf 
qoshimchalar sonini aniqlash imkonini beradi. 
Moddaning kristalliligini IQ nur yutish spektrlariga ta’siri, ba’zi guruhlarning nur 
yutish polosalarini soni va parchalanishi bilan ifodalanadi, chunki parchalanish tavsifi kristall 
panjara tuir bilan aniqlanadi. Amorf moddalarda parchalanish polosasi kuzatilmaydi. 
Kristall va amorf moddalarda guruh (ion, neytral zarracha)ning o’zgarishi 
(izomorfliligi)ni tekshirilayotgan guruhning nur yutish polosasini biroz siljishiga olib keladi. 
Bunda ko’pincha har bir polosaning parchalanish holati saqlanadi. Ba’zan polosaning 
intensivlik nisbati o’zgaradi.