Chizmachilik

 
     
10. O‘lcham qo‘yish qoidalari  
Buyumlar  ularning  o‘lchamlari  asosida  tayyorlanadi.  Shuning  uchun  ham 
chizmalarda  detal  o‘lchamlarini  to‘g‘ri  qo‘yish  va  o‘zaro  bog‘lab  borish  katta 
ahamiyatga  ega. Agar  o‘lchamlar  noto‘g‘ri  qo‘yilgan bo‘lsa, tayyorlangan buyum 
yaroqsiz bo‘lib qoladi. Chizmalarda o‘lchamlarni qo‘yishda quyidagilarni hisobga 
olish tavsiya etiladi: 
- detalning  har  bir  o‘lchami  geometrik  va  texnologik  jihatdan  juda  to‘g‘ri, 
to‘liq  ishlab  chiqarish  jarayoni  bilan  bog‘langan  bo‘lishi,  ya’ni  detalni 
tayyorlashdagi belgilash, ishlov berish, nazorat qilish kabi usullar hisobga olinishi 
kerak; 
- chizmaga  qo‘yilayotgan  o‘lcham  shunday  bo‘lishi  lozimki,  detalni 
tayyorlaydigan mutaxassis uni qiynalmay o‘qiy olishi kerak: 
- o‘lchamlar qo‘yilayotganda yondosh detallarni ham hisobga olish kerak; 
- o‘lchamlarni  texnologik  va konstruktorlik  talablarini  qondiradigan  bazadan 
boshlab qo‘yish lozim; 

---

34 
 
- o‘lchamlar  qo‘yish  va  ularni  o‘zaro  bog‘lashda  xatoga  yo‘l  qo‘ymaslik 
uchun  standart  belgilangan  qoidalarni  mukammal  o‘rganib,  ularga  amal  qilish 
lozim; 
- o‘lchamlar  chizmalarda  o‘lcham  chiziqlari  va  o‘lcham  sonlari  bilan 
ko‘rsatiladi.  O‘lcham  chiziqlaridagi  ko‘rsatkichlar  bitta  chizmadagi  barcha 
o‘lcham  chiziqlari  uchun  bir  xil  bo‘lishi  lozim.  Ko‘rsatkichning  shakli  va 
elementlarining taxminiy o‘lchamlari 10.1-rasmda ko‘rsatilgan; 
  10.1-rasm 
- o‘lcham  chiziqlari  detal  konturiga  parallel  chizilib,  chiqarish  chiziqlariga 
perpendikulyar bo‘lishi lozim (10.1-rasm); 
- o‘lcham va chiqarish chiziqlari iloji boricha kesishmasligi lozim; 
- o‘lcham  chiziqlarini  iloji  boricha  chizma  konturidan  tashqarida  chizish 
lozim; 
- o‘lcham chiziqlari chizma konturidan va unga parallel o‘tkazilgan ikkinchi 
o‘lcham chizig’i oralig’i 6... 10 mm.da olinishi lozim (10.1-rasm); 
- o‘lcham  sonlari  chizmaning  qanday  masshtabda  va  qanchalik  aniq 
chizilishidan  qat’iy  nazar,  tasvirlangan  buyumning  haqiqiy  o‘lchamini  ifodalashi 
kerak; 
- chizmada  chiziqli  o‘lchamlar  mm  hisobida,  o‘lchov  birligi  mm 
ko‘rsatilmagan holda qo‘yiladi; 
- chizma  chizishda  ishtirok  etmaydigan,  lekin  chizmani  o‘qish  uchun  ancha 
qulaylik  tug‘diradigan  o‘lchamlar  ma’lumot  o‘lchamlari  deyiladi.  Bunday 
o‘lchamlarga  yopiq  zanjir  usulida  qo‘yiladigan  o‘lchamlardan  birortasi  detal 
elementining  vaziyatini  ko‘rsatuvchi  o‘lchamlar,  yig‘ish  chizmasidagi  ayrim 
konstruksiya  elementlarining  eng  chetki  vaziyatlarini  aniqlovchi  o‘lcham  va  shu 

---

35 
 
kabilar  kiradi.  Chizmada  ma‘lumot  o‘lchamlari  «*»  (yulduzcha)  bilan  belgilanib, 
texnik talablarda esa «Ma’lumot o‘lchamlari» deb yozib qo‘yiladi (10.2-rasm); 
         
 
10.2-rasm 
- burchaklarga  o‘lcham  qo‘yishda  shu  burchak  uchidan  chiziladigan  yoydan 
foydalaniladi,  chiqarish  chiziqlari  esa  radial  yonalishda  chiziladi  (10.3-rasm,  a),  
aylana yoyi o‘lchamini ko‘rsatish 10.3-rasm, b da berilgan; 
10.3-rasm 
- profili  egri  chiziqli  detallarning  o‘lchamlari  10.4-rasm,  a,  b  larda 
ko‘rsatilgandek qo‘yiladi;  
          
 
10.4-rasm 
- yumaloqlanadigan  burchak  uchlari  yoki  yumaloqlash  yoyi  markazi 
koordinatalarini  ko‘rsatish  zarur  bo‘lsa,  o‘lcham  yumaloqlanadigan  burchak 
tomonlari  kesishgan  nuqtadan  yoki  yumaloqlash  yoylari  markazidan  chiqarib 
qo‘yiladi (10.5-rasm); 
- simmetrik  detallarning  ko‘rinishi  to‘la  chizilmagan  bo‘lsa,  o‘lcham 
chiziqlari markaziy simmetrik o‘qdan biroz o‘tkazib, uzib qo‘yiladi (10.6-rasm, a); 

---

36 
 
- aylana to‘la yoki qisman chizilgan bo‘lishidan qat’iy nazar, uning  o‘lcham 
chizig‘ini aylana markazidan biroz o‘tkazib ko‘rsatish mumkin (10.6-rasm, b): 
10.5-rasm 
   10.6-rasm 
 
- chizmada buyumning bir qismi uzib ko‘rsatilsa, o‘lcham chizig‘i uzilmasdan 
to‘la  ko‘rsatiladi  (10.7-rasm,  a);kontur  yoki  chiqarish  chiziqlari  o‘zaro  yaqin 
joylashib,  o‘lcham  chizig‘i  yo‘nalishlarini  qo‘yish  uchun  joy  yetarli  bo‘lmasa, 
kontur yoki chiqarish chizig‘ini uzib tasvirlash mumkin (10.7-rasm, b);  
  
10.7-rasm
 
- agar  yo‘nalishlar  qo‘yish  uchun  o‘lcham  chizig‘ining  uzunligi  yetarli 
bo‘lmasa,  u  holda,  o‘lcham  chiziqlariga  yo‘nalishlar  tashqi  tomonidan  qo‘yiladi 
(10.8-rasm); 
- o‘lcham  chiziqlariga  yo‘nalishlarni  qo‘yish  uchun  joy  yetarli  bo‘lmagan 
hollarda chiqarish chizig‘i bilan o‘lcham chizig‘i kesishgan joyga nuqta qo‘yiladi 
yoki chiziqcha chiziladi (10.8-rasm, b, c); 
-  har  doim  diametr  o‘lchamini  ko‘rsatuvchi  son  oldiga  «Ø»  belgisi,  radius 
o‘lchamini ko‘rsatuvchi son oldiga «R», kvadrat o‘lchami soni oldiga «□» beligisi 
qo‘yilishi shart; 
- diametr  o‘lchami aylana ichida ko‘rsatilgan hollarda  o‘lcham  soni  o‘lcham 
chizig‘i  o‘rtasidan  bir  tomonga  siljitiladi  (10.8-rasm,  d).  Bu  yerda  o‘lcham  soni 
markaz chiziqlarning o‘zaro kesishayotgan joyiga to‘g‘ri kelmasligi lozim; 
10.8-rasm
 

---

37 
 
- bir  nechta  parallel  o‘lcham  chiziqlariga  o‘lchamlar  qo‘yilganda,  o‘lcham 
sonlarini shaxmat tartibida joylashtirish kerak (10.9-rasm); 
- chiziqli o‘lchamlarning chiziqlari har xil qiyalikda chizilgan bo‘lsa, o‘lcham 
sonlari 10.10-rasmda ko‘rsatilgandek qo‘yiladi. Shtrixlangan zonada (30° ni tashkil 
qiladi) o‘lcham sonlarini qo‘yish mumkin emas;  
- burchaklarning o‘lchamida ham 30° li shtrixlangan zonada  o‘lcham sonlari 
va qolgan burchak o‘lchamlari 10.10-rasm, b dagidek qo‘yiladi:  
          
 
             10.9-rasm                                                    10.10-rasm 
- diametrlari kichik aylanalarga va oralig‘i kichik bo‘lgan parallel chiziqlarga 
o‘lchamlar qo‘yish 10.11-rasmdagi kabi bajariladi; 
- o‘lcham sonlarmi qo‘yishda kontur chiziq va o‘lcham chiziqlari uzilmaydi, 
o‘q  va  markaz  chiziqlarining  o‘zaro  kesishish  joyiga  qo‘yilmaydi.  O‘lcham 
qo‘yilganda  markaz  chiziqlariga to‘g‘ri  kelib  qolsa, u  uzib qo‘yiladi, shuningdek, 
o‘lcham sonlari yoziladigan joy shtrixlanmaydi (10.12-rasm, a, b); 
- detaldagi  o‘yiq,  chiqiq,  teshik  kabi  joylariga  tegishli  o‘lchamlarni  shu 
elementning  geometrik  shakli  qaysi  ko‘rinishda  to‘la  ko‘rinadigan  bo‘lsa,  o‘sha 
yerga to‘plab qo‘yish zarur (10.12-rasm, c); 
         
 
        10.11-rasm                                                    10.12-rasm 
- aylana  yoyi  markazi  o‘rnini  aniqlovchi  o‘lchamlarni  ko‘rsatish  talab 
qilinmasa,  u  holda  radiusning  o‘lcham  chizig‘ini  markazgacha  yetkazmasdan, 

---

38 
 
markazni  siljitib,  radius  o‘lcham  chizig‘ini  burchaklari  90°  ga  teng  bo‘lgan  siniq 
chiziqqa almashtirib chizish ham mumkin (10.13-rasm);  
    
10.13-rasm
             
10.15-rasm
 
 
10.14-rasm 
- bir markazdan bir nechta radiuslar o‘tkazilganda har qanday ikki va undan 
ortiq radius chiziqlar bitta to‘g’ri chiziqda yotmasligi lozim (10.14-rasm, a); 
- tashqi  va  ichki  yumaloqlash  radiuslarining  o‘lchamlari  10.14-rasm,  b,  с 
larda ko‘rsatilgandek qo‘yiladi; 
- 
  yumaloqlash yoki bukilish joylaridagi yumaloqlash radiuslari bir xil bo‘lib, 
ular  ko‘p  uchraydigan  bo‘lsa,  chizmaning  bo‘sh  joyiga  «Ko‘rsatilmagan  radius 
o‘lchamlari 1,5 mm.» deb yozib qo‘yiladi (10.15-rasm);
 
- sharni  belgilash  uchun  diametr  yoki  radius  o‘lchami  oldiga  yoxud  ostiga 
«Sfera» so‘zi qo‘shib yoziladi (10.16-rasm); 
- qiyalikni  ifodalovchi  o‘lcham  soni  oldiga  «

»  belgisi  qo‘yiladi.  Bunda 
belgining uchi qiyalik tomon yo‘nalgan bo‘ladi (10.17-rasm, a); 
- konuslikning o‘lcham soni oldiga uchi konus uchiga tomon qaratilgan  « » 
belgi qo‘yiladi (10.17-rasm,b); 
10.16-rasm 
     10.17-rasm  
 
- 45° bilan tayyorlangan faska o‘lchamlari 18-rasm, a dagidek qo‘yiladi. 45° 
burchakda  yasalgan  faska  o‘lchami  1  mm  va  undan  kichik  bo‘lsa,  ular  chizmada 

---

39 
 
tasvirlanmasligi  mumkin.  Lekin  ularning  o‘lchamlari  faska  yasaladigan  qirradagi 
chiqarilgan chiziqning tokchasiga yozib qo‘yiladi (10.18-rasm, b) 
- 30°  burchakli  faska  o‘lchamida  burchak  va  faska  balandligi  qo‘yiladi 
(10.18-rasm,  c)  yoki  ikkita  katetlarning  o‘lchamlari  beriladi  (10.18-rasm,  d). 
Faska, teshik va shunga o‘xshash elementlar sonini 10.19-rasm dagidek ko‘rsatish 
mumkin; 
- teshiklar  aylana  bo‘yicha  bir-biridan  baravar  uzoqlikda  joylashgan  bo‘lsa, 
ularning  markazlari  orasidagi  o‘lchamlari  qo‘yilmaydi,  faqat  teshiklarning 
o‘lchamiga ularning soni qo‘shib ko‘rsatiladi (10.20-rasm, a); 
- bir  xil  diametrli  teshiklarning  o‘lchamlarini  qo‘yishda  ulardan  bittasi 
chizilib,  uning  o‘lchami  va  soni  ko‘rsatiladi  (10.20-rasm,  b),  qolganlarining  esa 
markaz chiziqlari belgilanadi; 
    10.18-rasm 
                    
 
10.19-rasm                                                             10.20-rasm