Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti “Biologiya” kafedrasi

  15-  rasm.  Hid  bilish  analizatorining 

tuzilishi.  1-  hid  bilish  piyozchalari,  2-hid  bilish  nervi,  3-hid  bilish  trakti,  4-

burunning yuqorigi chig’anog’I, 5-burunning pastki chig’anog’I, 6- burunning 

o’rta chig’anog’I, 7-burun to’sig’i. 

 

Hid  bilish  retseptorlarining  aksonlari  ikki  tutamga  birlashib,  hid  bilish 

piyozchalariga kiradi, ulardan boshlangan nerv yo‘li miya po‘stlog‘ida tugaydi. Bu 

yo‘l limbic tizim va gipotalamus bilan bog‘langan. Hidli moddalarning molekulalari 

retseptorlar  atrofiga  burundan  nafas  olganda  kiradi  va  kiprikchalar  membranasiga 

ta‘sir  qilib,  afferent  tolalarda  impulslar  paydo  bo‘lishiga  olib  keladi.Hidli  modda 

taralgan  havo  bururnga  kirsa-yu,  lekin  harakatlanmasa,  retseptorlardan  markazga 

intilgan impulslar tez tugaydi-ularda adaptatsiya rivojlanadi.  

 

Hid  bilish  retseptorlarining  sezuvchanligi  juda  yuqori-yakka  hujayrani 

qo‘zg‘atish  uchun  bir,  ko‘pi  bilan  bir  necha  dona  molekula  kifoya.  Ammo,  hidni 

payqash  uchun  40  ga  yaqin  retseptor  hujayra  qo‘zg‘alishi  kerak.  Havoda  hidli 

modda miqdori oz bo‘lganda hid borligi payqaladi, bu miqdor ko‘paysa, moddaning 

hidi  aniq  bilinadi.  Hid  retseptsiyasi  modda  va  kiprikchalar  membranasidagi 

retseptor  oqsillar  o‘rtasidagi  o‘zaro  ta‘sirlanishdan  boshlanadi.  Hidli  modda 

retseptor  oqsil  bilan  to‘qnashganda  membranadan  zaryad  o‘tadi  va  u  retseptor 

potensiali rivojlanishiga sabab bo‘ladi.  

 

Odam  bir  necha  ming  moddalar  hidini  ajratish  qobiliyatiga  ega.  Ammo, 

hidlarni  tasnif  qilish  uchun  biror  bir  aniq  asos  topilmagan.  Bor  tasniflar  hidlarni 

---

tabiiy, o‘ziga xos hidli moddalarga bog‘lab, guruhlarga bo‘ladi.bunday tasniflardan 

biri quyidagi jadvalda keltirilgan.                          1-jadval.