Davr xarajatlari deyilganda – bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi. Davr xarajatlari tarkibiga mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan xo‘jalik sarflari kiritiladi.
Ularni yuzaga chiqish shakli va o‘rniga qarab quyidagilarga ajratish mumkin. - sotish xarajatlari;
- ma’muriy xarajatlar;
- boshqa umumxo‘jalik xarajatlari.
Sotish xarajatlari«Mahsulot (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish)larishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarning shakllanish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq to‘g‘ridan to‘g‘ri korxona faoliyati natijaviyligi bilan bog‘lanishi tartiblangan. Sotish xarajatlari mahsulotlarni xaridor va buyurtmachilarga ortib jo‘natish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni o‘z ichiga oladi.
Sotish xarajatlarini ish haqi xarajatlari, ish haqidan ajratmalar, material xarajatlari, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, reklama xarajatlari, ish va xizmatlar, boshqa xarajat moddalari bo‘yicha tarkiblash va tahlil etish mumkin.
Sotish xarajatlarining qoplanishi korxonaning dastlab hisob foydasidan amalga oshiriladi.
Ma’muriy xarajatlarqatoriga korxona boshqaruvi bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiritiladi va ularning korxona sarflari tarkibidagi salmog‘i sezilarli ulushni tashkil etadi. Bu bevosita rahbarlar va boshqaruv apparatining xizmat xarajatlaridir.
Boshqa umumxo‘jalik xarajatlari qatoriga yuqoridagi tarkibga kiritilmagan xarajatlar – ishlab chiqarishni takomillashtirish, o‘zlashtirish va yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiritiladi.
Operatsion jarayonlardan olingan daromadlar va yo‘qotishlar tahlili. Operatsion jarayonlardan olingan daromadlar qatoriga korxonaning asosiy ishlab chiqarish faoliyatining mahsulot ishlab chiqarish va sotishdan tashqari faoliyatidan olinadigan daromadlar kiritiladi. Ular bo‘yicha xarajatlar va daromadlar qatori alohida tarkiblangan holda umumiy summada moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotga tushiriladi.
Operatsion daromadlar va xarajatlar o‘zining sof qiymati bo‘yicha ham moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotga tushirilishi belgilangan.
Bunda operatsion jarayonlardan olingan daromadlar ular bo‘yicha xarajatlar qiymatiga farqlangan holda hisobotga foyda yoki zarar qatoriga tushiriladi.
Boshqa sotishlar bo‘yicha Respublika Soliq kodeksiga muvofiq alohida soliqlar to‘lovi qo‘llaniladi, shuningdek, mahsulot (ish va xizmat)larni sotishga soliqlar daromad yoki tushumlarning bu qatori bo‘yicha ham amal qiladi. Boshqa sotishlardan sof tushum summasi ham mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushumni aniqlashdagi kabi uslubiy bog‘lanishga ega.
Operatsion jarayonlardan daromadlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin. Korxonada ortiqcha sanalgan yoki foydalanilmayotgan asosiy vositalarni sotishdan olingan natija, ularni hisobdan chiqarishdan olingan natija, nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish va sotishdan olingan natija, kapital qo‘yilmalar bo‘yicha natija, uzoq muddatli ishlatishga olingan, lizing qo‘llovidan daromadlar, qimmatli qog‘ozlarni sotishdan olingan daromadlar, kam baholi va tez eskiruvchi buyumlarni sotishdan olingan daromadlar, material va xomashyolarni sotishdan olingan daromadlar, valuta mablag‘larini sotishdan olingan daromadlar, ular bo‘yicha sarflar va yo‘qotishlarni o‘z ichiga oladi.
Operatsion faoliyatdan ko‘rilgan
zararlarning asosiy qismini esa asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va sotish hisobiga, kam baholi va tez eskiruvchi buyumlarni sotish hisobiga bo‘lgan. Qimmatli qog‘ozlar sotishdan olingan zarar summasi esa hisobot yilida bir qadar kamayishiga erishilgan.Yuqoridagi xo‘jalik yurituvchi subyekti ma’lumotlarini tahlil etish bilan bir qatorda mazkur korxona bilan hamkorlik qiluvchi boshqa bir xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatidagi moliyaviy natijalarini tahlil qilib chiqamiz.
Foydaning shakllanishida asosiy ishlab chiqarish faoliyatining natijasi salmoqli o‘rinni egallaydi.
AFKF = YaF – DX + BD
bunda: AFKF – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda;
YaF – yalpi foyda;
DX – davr xarajatlari;
BD – asosiy faoliyatning boshqa daromadlari.
Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foydaga bir necha omillar ta’sir etadi. Omillar ta’sirini hisoblashdan oldin analitik jadval orqali sotishdan kelgan sof tushumda sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi, sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, operatsion xarajatlar va asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan ko‘rilgan daromadlarning hisobot davri va o‘tgan yillardagi tutgan ulushlari aniqlanadi. So‘ngra asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foydani sof tushumga bo‘lish orqali rentabellik darajasi, ya’ni tushumning har so‘miga to‘g‘ri keladigan foyda miqdori aniqlanadi.
Aniqlangan ko‘rsatkich ishtirokida har bir omilning foydaga bo‘lgan ta’siri hisoblab topiladi.Yuqoridagi korxona ma’lumotlarini tahlil etish bilan bir qatorda mazkur korxona bilan hamkorlik qiluvchi boshqa bir xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatidagi moliyaviy natijalarini tahlil qilib chiqamiz.
Foydaning shakllanishida asosiy ishlab chiqarish faoliyatining natijasi salmoqli o‘rinni egallaydi.
AFKF = YaF – DX + BD
bunda: AFKF – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda;
YaF – yalpi foyda;
DX – davr xarajatlari;
BD – asosiy faoliyatning boshqa daromadlari.
Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foydaga bir necha omillar ta’sir etadi. Omillar ta’sirini hisoblashdan oldin analitik jadval orqali sotishdan kelgan sof tushumda sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi, sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, operatsion xarajatlar va asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan ko‘rilgan daromadlarning hisobot davri va o‘tgan yillardagi tutgan ulushlari aniqlanadi. So‘ngra asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foydani sof tushumga bo‘lish orqali rentabellik darajasi, ya’ni tushumning har so‘miga to‘g‘ri keladigan foyda miqdori aniqlanadi. Aniqlangan ko‘rsatkich ishtirokida har bir omilning foydaga bo‘lgan ta’siri hisoblab topiladi.
