Аlifatik nitrobirikmalarni olish usullari

 BrZnCH2COOR3
) va uni 
karbonil birikmaga 
nukleofil birikishi orqali 
sodir bo`lishi bilan boradi 
deb tushuntiriladi: 
30. Oqsillarning turlari va tabiatda uchrashi. 
Oqsillar oddiy va murakkab oqsillarga boMinadi. Oddiy oqsillar (proteinlar) molckulasi faqat a-aminokislotalar 
qoldiqlaridan tuzilgan. Murakkab oqsillar (protcidlar) molckulasida csa oddiy oqsildan tashqari oqsil boMmagan qism - 
prostctik guruh (uglcvod, nuklcin kislota, yog‘, bo‘yoq modda, fosfat kislota va hokazo) bo‘ladi. Har xil erituvchilarda 
cruvchanligiga qarab protcinlar kichik guruhlarga bo‘linadi. Albuminlar - suvda yaxshi criydigan, molekulyar massasi 
uncha katta boMmagan oqsillar boMib, ulaming ko‘pchiligi kristall holida olingan. Suvdagi eritmalariga ammoniy 
sulfatning konscntrlangan critmasini ta’sir ctganda albuminlar cho‘kmaga tushadi. Albuminlar tuxumning oqida (tuxum 
albumini), qon zardobida (zardob albumini), sutda (sut albumini) bo‘ladi. Globulinlar - suvda crimaydigan, osh tuzining 
10%li issiq critmasida csa criydigan, cng kcng tarqalgan oqsillardir. Ular sutda, qon zardobida, tuxumda, mushak 
to‘qimalarida, o‘simliklar (kanop, no‘xat) urugMarida uchraydi. Prolaminlar - suvda kam, etil spirtining 60-80% li 
critmasida esa yaxshi eriydigan oqsillar. Ular gidrolizlanganda prolin aminokislotasi hosil boMadi. Prolaminlar 
g‘alladoshlar donida ko‘p uchraydi. Protenoidlar - ipak, soch, timoq, shox tarkibiga kimvchi, oltingugurt tutgan oqsillar 
boMib, suvda, tuzlarda, kislota va ishqor critmalarida crimaydi. Protaminlar - tarkibida oltingugurt tutmagan, kuchli 
asos xossalariga cga oqsillar boMib, faqat baliqlar sutida topilgan. Glyutelinlar - bug‘doy, makkajo‘xori va gumch 
donlarida uchraydigan, ishqoming 0,2%li eritmasida eriydigan oqsillardir. Proteidlar prostctik gumhining tarkibiga qarab 
gumhlarga boMinadi. Xromoproteidlar - oddiy oqsil va rangli moddaga gidrolizlanadigan murakkab oqsillar boMib, 
ulaming muhim vakili gcmoglobindir. Gcmoglobin organizmda kislorod tashuvchi oqsil sifatida muhim rol o‘ynaydi. U 
globin oqsili va bo‘yoq modda - gcmdan iborat. Nukleoproteidlar - hujayra yadrolari tarkibiga kirib, oddiy oqsillar 
(odatda protamin yoki giston) va nuklcin kislotalarga gidrolizlanadi. Glikoproteidlar - suvda crimaydigan, ishqorlaming 
suyultirilgan critmalarida csa criydigan protcidlar bo‘lib, oddiy oqsillar va uglcvodlarga gidrolizlanadi. Lipoproteidlar - 
oqsil va lipidlarga gidrolizlanadi. Oqsillar molckulasining shakliga ko‘ra tolali (fibrillyar) va globulyar oqsillarga 
boMinadi. Tolali oqsillar (masalan, jundagi kcratin, mushaklardagi miozin)ning molckulalari uzun ipsimon shaklda 
bo’ladi. Albuminlar, globulinlar, protcidlar globulyar oqsillar boMib, molckulalari sharsimon shaklga cga. Globulyar 
oqsillar molckulalari fibrillyar oqsillaming molckulalariga qaraganda ancha murakkab tuzilgan va ular organizmda 
muhimroq va murakkabroq funksiyalami bajaradi. 
31. Polipeptidning tuzilishini, aminokislota tarkibini aniqlash va polipeptid zanjiridagi aminokislota qoldiqlarining 
tarkibini aniqlash usullari haqida tushuncha.
Peptid va oqsillarning tuzilishi 
Pcptid va oqsillar bir-biridan faqat o’lchami bilangina farq qiladigan, o‘xshash tuzilishli birikmalardir. Pcptidlar ham, 
oqsillar ham α-aminokislotalar qoldiqlarining pcptid bog‘ (-CO-NH-) orqali bog‘lanishidan hosil bo‘lgan poliamidlar 
bo‘lib, quyidagi umumiy formulaga cga: 
Odatda poliamid tarkibidagi aminokislotalar qoldiqlarining 
soni 50dan kam bo‘lsa pcptidlar, ortiq bo’sa oqsillar dcb ataladi. 
1888 yili A. Ya. 
Danilevskiy oqsil molekulasida amnnokislotα-
larning amid bog‘lari orqali o‘zaro bog‘langanligini ko‘rsatib o‘tdi. Amid bog‘lari (—NH—C—) bir molekulali 
aminokislotaning amino NH
2
gruppasi ikkinchi aminokislotaning karboksil COOH gruppasidan bir molekula suv ajralib 
chikishi natijasida hosil bo‘ladi va bu bog‘ peptid bog‘ deb ataladi Oqsillar yuqori molekulyar massali birikmalar 
bo‘iganligi uchun ularning molekulyar massasi bir necha yuz millionga yetadi. Eng soda fermentlar va gormonlarning 
molekulyar massasi nisbatan kichikroq boMishi mumkin. Masalan, insulinning molekulyar massasi 6500, gripp 
virusining molekulyar massasi 32000000g teng. Polipeptid zanjirining aminokislota ketma-ketligi peptid yoki oqsilning 
birlamchi tuzilishini 
belgilaydi. Har bir peptid yoki oqsil uning biologik faolligini belgilovchi o‘ziga xos aminokislota 
tarkibiga va ketma- ketligiga ega. Birlamchi tuzilish deganda polipeptid zanjiridagi a-aminokislotalarning chiziqli 
ketma-ketligi tushuniladi va odatda 
sekvensiya 
deb yuritiladi. Oqsil tabiatidagi ayrim gormonlarni misol tariqasida 
keltirish mumkin. 
14 

---

32. Oqsillarning tuzilishi. Oqsillar denaturatsiyasi 
Pcptid va oqsillar bir-biridan faqat o’lchami bilangina farq qiladigan, o‘xshash tuzilishli birikmalardir. Pcptidlar ham, 
oqsillar ham 
α-aminokislotalar qoldiqlarining pcptid bog‘ (-CO-NH-) orqali bog‘lanishidan hosil bo‘lgan poliamidlar 
bo‘lib, quyidagi umumiy formulaga cga: 
Odatda poliamid tarkibidagi aminokislotalar qoldiqlarining 
soni 50dan kam bo‘lsa pcptidlar, ortiq bo’sa oqsillar dcb ataladi. 
1888 yili A. Ya. Danilevskiy oqsil molekulasida amnnokislot
α-
larning amid bog‘lari orqali o‘zaro bog‘langanligini ko‘rsatib o‘tdi. Amid bog‘lari (—NH—C—) bir molekulali 
aminokislotaning amino NH
2
gruppasi ikkinchi aminokislotaning karboksil COOH gruppasidan bir molekula suv ajralib 
chikishi natijasida hosil bo‘ladi va bu bog‘ peptid bog‘ deb ataladi: 
3NH
2
,—CH—COOH NH
2
,—CH—C—NH—CH—C —NH—CH—COOH