Abdullayeva sarvinoz

Dono maqtov olar, nodon-chi so‘kish,  
                              O‘zing o‘yla, senga ma’qul qaysi ish?! 
                                                                     (“Qutadg‘u bilig” 15-bet ) 
Ushbu  bandlardada  yaxshilikva  yomonlik,  dono  va  nodon  antonimlari 
qo`llangan.  Bu  so`zlar  ko`p  ma`noli  so`z  bo`lib,    yaxshi  va  yomon  so`zlarining 
bosh ma`nolari quyidagilar: yaxshilik “ijobiy sifat va xususiyatlarga,xulq-atvorga 
egalik,  (O”TIL.V.125-bet)  ma’nosini  vayomonlik    “yomon,  salbiy  sifat  va 

---

55 
 
xususiyatlarga  ega  bo`lishlik,  qabihlik,  yovuzlik”(O”TIL.II.36-bet)  Ushbu 
parchada    adib  insonga,  kitobxoniga  murojaat    etib,  yaxshilik  so`zining  “ijobiy 
sifatlarga  ega  bo’lish”  ma`nosi  bilan    yomonlikso`zining  “salbiy  sifat  va 
xususiyatlarga  ega  bo`-lish”  ma’nosidagi  zid  semalarini  aytmoqda.  Yana  dono 
so’zi  “aql-zakovatli,  donishmand,  oqil”  (O’TIL  Itom.234-bet)  ma’nosini,  nodon 
fors-tojikcha  so’z  bo’lib,  ”ilm-ma’rifatdan  xabari  yo’q,ongi,  tushunchasi  past, 
qoloq”  (O’.T.I.L.I  tom.506-bet)  ma’nosini  bildiradi.  Ushbu  o`rinda  shoir  ko`p 
ma`noli  so`zlarning  ma`no  qirralarini  ochish  barobarinda  antonimlarning  ham 
g`o`zal na`munasini yaratgan. Antonimlari ijodkor fikrini izohlashda dalil va izoh 
sifatida qo‘llangan.  
Tirik beg kishika kerak edgu yang, 
         Kerak bo’lsa bulg’ay qamug’ edgu nang. 
                                       Esizka nekulug kerak mal, tavar,  
       Necha kirsa bo’lg’ay chig’ay birla teng.  
*** 
Tirik beg kishi-gun go’zal xulq-chiroy, 
Kerak bo’lsa davlat, topar u kiroy.  
Tubanga tovar -mol,kerakmi? Nega? 
U bo’lsanecha boy tengidur gadoy. 
(
www.ziyouz.com
 kutubxonasi ) 
Ushbu  baddagi  gadoy,boy  leksemalari  leksik  anbtonimlik  munosabatini  hosil 
qilgan.  Bunda  boy-  so’zi  ko’chma  ma’noda  qo’llangan  bo’lib,asli“iqtisodiy 
jihatdan mustahkam, hech narsadan kamchiligi, muhtojligi yo’q, hamma narsadan 
badastir,  to’kis,  badavlat”(O’TIL.I.126-bet)  ma’nosini  bildiradi.  Asl  ma’nodagi 
to’kislik, badastirlik semasi  gadoy  so’zining “tilanchilik bilan kun kechiradigan 

---

56 
 
tilanchi” (O’TIL.I.182-bet)ma’nosi bilan o’zaro munosabatga kirishgan va  ma’no 
rang-barangligini ta’minlashga xizmat qilgan.   
Kontekstual antonimiya – o`zaro zid ma`no ifoda etmagan leksemalarning 
ma`lum kontekst ichida so`zlovchi yoki muallif tomonidan antonimik 
munosabatlarga kiritishidir. Bunday holatlar ko`p hollarda she`riy misralarda 
uchraydi.shu jumladan, “Qutadg’u bilig” asarida ham: 
Qul arslan bo’lu bersa otqa bashi, 
Bu it barcha arslan bo’lur o’z tushi. 
Qali bo’lsa arslanqa it bashchisi, 
Bu arslan bo’lur barcha it saqishi. 
***
 
Gar itlarga arslon bo’larkan boshi, 
                                  Bu itlar bo’ladi u arslon tushi,  
 Gar arslon to’dasiga it bo’lsa bosh, 
   Bu arslonlar itning bo’lar tengdoshi. 
(
www.ziyouz.com
 kutubxonasi ) 
Mazkur  bandda  matn  ichidagina  antonim  bo’lib  keluvchi  leksemalardan  it 
so’zi  –“uy-ro’zg’orni  qo’riqlash,  ov  ovlash  va  shu  kabi  maqsadlar  uchun 
saqlanadigan to’rt oyoqli sut emizuvchi uy hayvoni”(O’TIL.II. 240-bet),arslon esa 
“mushuksimonlar 
oilasiga 
mansub 
bahaybat 
yirtqich 
sutemizuvchi 
hayvon;she’r”(O’TIL.II.  240-bet)  ma’nosini  bildiradi.  Bu  leksemalar  leksik 
antonimiya  bo’lmasada,  ulardagi  semalar:  “it”  lesemasidagi  “uy  havvoni”semasi 
bilan  arslon  leksemasidagi  “yovvoyilik,yirtqichlik”  semasi  o’zaro  antonimlikni 
vujudga keltirmoqda.     
Qilinchi qari o’g’lan uzluk uqush, 

---

57 
 
       Uqush qayda bo’lsa, angar bar,yapush.