A n t ik d a V r fa L sa fa si

Takrorlash uchun savollar
1. Falsafa va falsafa tarixi o ‘zaro qanday munosabatda?
2. Borliqning ibtidoiy ongdagi in’ikosi qanday xususiyatlarga ega?
3. Mifologiyaning falsafiy 
dunyoqarash 
shakllanishiga 
ta’siri 
qanday bo‘lgan?
4. Old falsafa va parafalsafa nima?
5. Dunyoqarash, shu jumladan, falsafiy dunyoqarashning boshlan- 
g ‘ich nuqtasini qanday masalaning qo‘yi!ishi tashkil etadi?
6. Falsafa tarixining predmetini nima tashkil etadi?
7. Falsafa predmeti va muammolari o ‘zgaririb borishining davr 
xususiyatlariga bog‘liqligini tushuntiring.
8. Falsafiy-tarixiy jarayonning yaxlitligi va tizimliligi deganda 
nimani tushunasiz?
9. Falsafiy fikrlar rivojidagi vorisiylikning mohiyati nimada?
10. Falsafiy-tarixiy jarayonda milliylik va umuminsoniylikning 
birligini qanday tushunasiz?
11. Falsafa tarixini o ‘rganishga qanday yondashuvlar mavjud?
12. Gegelning falsafa tarixi konsepsiyasining mohiyati nimada?
13. Falsafa tarixining milliy istiqlol mafkurasi, milliy g‘oyaning 
shakllanishida tutgan o‘m i qanday?
14. Falsafiy fikr rivojini davriylashtirish masalasining mohiyati 
nimada?
22

---

QADIMGI MISR VA BOBILDA DUNYO HAQIDAGI
DASTLABKIILM IY TA SA W U R L A R VA ILK FALSAFIY
G‘OYALARNING PAYDO BO‘LISHI
Qadimgi 
Bobildagi 
ijtimoiy-tarixiy 
vaziyat. 
Geografik 
joylashuviga ko‘ra Bobil, ya’ni Mesopotamiya yoki Ikki daryo (Tigr va 
Evfrat) 
oralig‘i 
ikki 
qismdan: 
shimoliy 
tog‘o!di 
va janubiy 
pasttekislikdan tashkil topgan. Unda paleolit davridayoq aholi yashar edi. 
Mesopotamiya 
tabiiy 
chegaralar, 
to‘siqlar 
bilan 
himoyalangan, 
xalqlarning ko‘chuv markazida joylashgan edi. Eramizgacha bo'lgan 
to‘rtinchi ming yillikda Mesopotamiyaning tekislik qismiga shumerlar, 
o ‘rta qismiga akkadlar kelib joylashadi. Eramizgacha uchinchi ming 
yillikda shumerlar janubda, akkadlar shimolda qator mustaqil shahar- 
davlatlar Ьафо etadilar. Eramizgacha bo‘lgan uchinchi ming yillik 
o ‘rtalarida Shumer shaharlari Lugalzagissi, Akkad shaharlari Sargon 1 
tomonidan birlashtiriladi. Bu ikki birlashma o ‘rtasida kurash boshlanib, 
unda Akkad g‘olib chiqadi. U o‘ziga Mesopotamiya tekislik qismini 
bo‘ysundiradi. Biroq Shumer-Akkad davlati uzoq yashagani yo‘q. 
Kelgindi gutlar Akkad davlatini yakson qiladi. Keyinchalik paydo 
bo‘lgan Shumer davlatining Ura 
III 
dinastiyasi amoritlar va elamitlar 
tomonidan yo‘q qilinadi, ularning o‘zaro kurashida esa amoritlar g‘olib 
chiqishdi. Ular markazi Bobil bo‘lgan davlatni barpo etdilar.
Qadimgi Bobil xoqonligi (1894-1595) o ‘z yuqori cho‘qqisiga 
Xammurapi (1792-1750) davrida erishdi. U ikkinchi ming yilning 
o'rtalarida xettlar va kassitlar tomonidan yakson qilindi. Kassit 
dinastiyasi (1518-1202) tarixi to‘g‘risida m a’lumotlar kam. Eramizgacha 
VII 
asrda Mesopotamiyaning tog‘oldi qismida assuriyaliklar dastlabki 
yirik Yaqin Sharq davlatini barpo etib, uning hududi Erondan Misrgacha 
bo‘lgan joylarni qamrab olgan edi.
Bobilning ikkinchi gullab-yashnashi Yangi Bobil xoqonligiga to'g 'ri 
keladi (612-538). Uning keyingi rivojiga forsiylar hujumi chek qo‘yadi.
Qadimgi Bobil — “bronza davri” madaniyatining tipik namunasi. U 
to‘g‘risidagi manbalar toshdagi va qotgan loydagi yozuvlar bo‘lib, ular 
assuriya-bobil (akkad) tilida bitilgan. Assuriya hukmdori Ashshurbanipal 
kutubxonasida 30 mingdan ko‘proq loy jadvallar mavjud bo‘lgan. 
Matnlarda ish hujjatlari, qoidalar, tarixiy m a’lumotlar, tibbiy retseptlar, 
lug‘atlar, matematik masalalar, xudolar sharafiga bag‘ishlangan bitiklar 
qayd etilgan. Ularda qadimgi ilmiy va dunyoqarash mazmuniga ega 
m a’lumotlar ham o ‘z aksini topgan.
23

---

Ilm kurtaklari.
Qadimgi Bobil xoqonligi davriga oid kxrplab 
matematik masalalar mavjud. Ular orasida ko‘paytirish jadvali, kvadrat 
va kub sonlar, hisoblash pozitsion sistemasi bor. Shumer va Akkad- 
Bobilda oltmishlik hisob sistemasini o ‘yiab topishgan. Eramizgacha 
ikkinchi ming yillikda Bobil 
olimlariga kvadrat diagonalining 
tomonlarga munosabati, aylananing radiusga munosabati m a’lum 
bo‘lgan. Ular kvadrat va kub tenglamalarga mos keluvchi masalalarni 
yechishgan.
Qadimgi Bobil astronomlari Aleksandr Makedonskiy davriga 
(eramizgacha IV asr) kelib, oy va quyosh tutilishi davriyligini 
aniqlashgan. Ikki minginchi yil boshida quyosh-oy kalendarini 
yaratishgan. Hammurapining qo‘shimcha oy to ‘g ‘risidagi huyrug‘i 
hozirgacha saqlangan. Bu 12 oydan iborat oy yilini (354,36 sutka) 
quyosh yiliga (365,24 sutka) yaqinlashtirish maqsadida qilingan. 
Keyinchalik 8 quyosh yilining 90 oyga (oy yilidagi) yaqin boMishi 
aniqlangan.
Ilmiy bilimlar bilan uzviy bog‘liq holda ratsional bilish, tafakkur 
usullari rivojlana boradi, falsafiy dunyoqarash elementlari shakllana 
boshlaydi. Lekin Bobilda falsafa paydo bo‘lgan emas. Hatto, Yangi 
Bobil xoqonligi davrida ham olamning tuzilishi mif, afsonalar asosida 
tushuntirilgan. Ilmiy bilim kurtaklari hali fanni hosil qilish darajasigacha 
rivojlanmagan.