A ashirov, sh. Atadjanov

Antropologiya 
insoniyatning biologik va jism oniy tabiati 
haqidagi fan hisoblanadi va hozirgi davrda ham shu xususiyatini 
saqlab qolmoqda.
Etnologiya esa o‘zining tadqiqot obyektiga ko‘ra antropologiyaga 
qaraganda kengroqdir. Shu tufayli mazkur fanlarni bir xil ilm 
sohasi deb bo‘lmaydi. Inchunun, bu o ‘rinda ushbu ikki tushun- 
chaning o ‘zaro aloqadorligi to ‘g‘risida qisqacha tarixiy m a’lumot 
berilishi joizdir. XIX asrning birinchi yarmida etnologiyaning 
tadqiqot mavzusi doirasiga jismoniy antropologiya ham kirgan. 
Jumladan, bu holat «Parij etnologlar jamiyati» nizomida ham
aks etgan. Nizomda etnologiyaning tadqiqot mavzulari doirasiga 
«insoniyat irqining o ‘ziga xos tom onlari, jismoniy o ‘ziga xos

---

tuzilishi, aqliy qobiliyati, ruhiyati tarixi, an ’analari va tilini o ‘rga- 
nish» kirishi ta ’kidlangan edi. XIX asr o ‘rtalaridan boshlab esa, 
etnologiya va antropologiya fanlarini o ‘zaro mustaqil ikki fan deb 
hisoblovchi qarashlar paydo b o ‘lgan, B unday nuqtai nazar 
inualliflari etnologiyani xalqlar to ‘g‘risidagi fan, antropologiyani 
esa inson to ‘g‘risidagi fan sifatida talqin qilganlar. Bu kabi qarashlar 
natijasida G erm aniyada “ A ntropologiya, etnologiya yozm a 
tarixgacha bo'lgan tarix jam iyati” (1869), Italiyada — “ Italiya 
antropologiya va etnologiya jam iyati” (1871) kabi tashkilotlar 
tuzilgan. Shu bilan birga XIX asrning ikkinchi yarm idan boshlab 
ushbu g‘oyalarga qaram a-qarshi bo ‘!gan qarashlar, ya’ni etn o ­
logiya antropologiyaning tarkibiy bir qismi, deb hisoblovchi 
m ulohazalar ham paydo boMgan. Angliyada 1843-yilda tuzilgan 
“ Etnologiya jam iyati” va 1863-yilda tashkil qilingan “Antropolo­
giya jam iyati” o ‘zaro qo'shilib, 1871 -yilda “ Buyuk Britaniya va 
Irlandiya antropologiya Qirollik instituti»ga aylantirilgan1.
Etnos tabiiy rivojlanish oqibatidagina emas, balki ijtimoiy 
madaniy jarayonlar natijasida ham shakllanadi. Shu boisdan ham 
etnologiyada etnik jarayonlarni o ‘rganishda ijtimoiy va madaniy 
jarayonlar ham tadqiq qilinadi. Ijtimoiy va madaniy jarayonlarni 
o ‘rganishda esa sotsiologiyaning o ‘rni beqiyosdir.
Sotsiologiya
dastlab odamlarning faoliyati va biigalikdagi hayot 
tarzini o ‘rganuvchi 
fan 
sifatida shakllangan. U ning tadqiqot 
predm eti ijtimoiy guruhlar va qatlam lar, ijtimoiy tuzilm a ham da 
ijtimoiy institutlar hisoblanadi. Sotsiologiyaning markaziy kate- 
goriyasi — jam iy at, y a’ni bir um um iy hud u d d a birgalikda 
yashovchi va faoliyat ko‘rsatuvchi kishilarning o ‘zaro m unosabat­
lari aloqasi shakllarini o ‘rganadi. Ijtim oiy m unosabatlarning 
ushbu elementlari etnologiya uchun ham ilmiy qiziqish uyg'otadi. 
Lekin, etnologiya buni boshqacharoq tarzda tad q iq qiladi. 
Etnologiyada ijtimoiy m unosabatlar sohasida m adaniyatning 
ijtimoiy dinam ikasi, etnoslarning ijtimoiy differensiyasi, turli 
xalqlarning etnik jihatdan o ‘zlarini ong tizimida idrok etishi, etnik 
psixologiyaning o ‘ziga xosligi va shu kabilar tadqiq qilinadi.