A. A. Shernaev, N. E. Jiyanova

Iqtisodiyotni davlat moliyasi orqali 
tartibga solish vositalari 
soliqlar vositasida
 
Ijtimoiy sohani moliyalashtirish 
orqali 
Monetar usullar 
 

---

resurslarni  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  taqsimlash  orqali  iqtisodiy  tizimdagi 
muvozanatni  saqlashga,  yangi  nisbatlarni  va  mutanosibliklarni  vujudga 
keltirishga  intiladi.  Ammo  ba‘zi  hollarda  cheklangan  iqtisodiy 
resurslarning davlat tomonidan to‗g‗ridan-to‗g‗ri taqsimlanishi iqtisodiy 
tizimdagi  muvozanatning  va  mutanosiblikning  buzulishiga  ham  olib 
keladi. 
Iqtisodiyotni  soliqlar  vositasida  tartibga  solish  xo‗jalik 
subyektlarini 
mamlakat 
iqtisodiy 
rivojlanishini 
ta‘minlashga 
yo‗naltiradigan,  rag‗batlantiradigan  soliq  stavkalari  va  tariflarni 
belgilash  orqali  amalga  oshiriladi.  Soliqqa  tortish  obyektlarini,  soliq 
stavkalarini  belgilash  bilan  bir  qatorda  imtiyozlar  tizimi  ham  joriy 
etiladi.  Soliq  imtiyozlarini  joriy  etish  davlatning  iqtisodiy  jarayonlarga 
ta‘sir etish vositalaridan biri hisoblanadi.  
Davlat  moliyasining  mohiyati  ijtimoiy  davr  xarakteri  bilan, 
jamiyatdagi  ishlab  chiqarish  munosabatlari  tabiati  bilan,  davlatning 
vazifalari  bilan  belgilanadi.  Shu  bilan  birga  takror  ishlab  chiqarishning 
nisbatlarini to‗g‗ri belgilashda, ijtimoiy ishlab chiqarishni boshqarishda, 
yalpi  ichki  mahsulot,  milliy  daromadni  taqsimlashda  va  qayta 
taqsimlashda davlat moliyasidan muhim dastak sifatida foydalaniladi. 
Davlat moliyasining mohiyati, uning roli va maqsadlari davlatlarni 
bajaradigan  funksiyalari,  ishlab  chiqarish  usullari,  ishlab  chiqarish 
munosabatlari  xarakteri  bilan  belgilanadi.  Davlatlarning  paydo  bo‗lishi 
bilan  moliyaning  paydo  bo‗lishini  obyektiv  shart-sharoitlari,  davlatlar 
jamiyat  iqtisodiy  tizimidagi  roli  va  unga  tegishli  bo‗lgan  funksiyalarda 
namoyon bo‗ladi. 
Iqtisodiyotda  xo‗jalik  tarmoqlarini  turli  darajada  rivojlanishi, 
xo‗jaliklararo  va  hududlararo  iqtisodiy  aloqalarni  qiyinlashuvi  xalq 
xo‗jaligi  tarmoqlari  va  hududlarni  bir-biriga  bog‗liq  holda  va  yaqin 
darajada 
iqtisodiy-ijtimoiy 
rivojlanishini 
davlat 
tomonidan 
ta‘minlanishini  talab  etadi.  Shuning  uchun  ham  davlat  tomonidan 
moliyaviy tartibga solib turish muhim ahamiyatga egadir. 
Davlatlarning  iqtisodiy  roli  jamiyat  iqtisodiy  tizimida  mulkchilik 
munosabatlarini  isloh  qilish,  institutsional  o‗zgarishlar,  iqtisodiy 
samaradorlik  va  ijtimoiy  tenglik  me‘yorlarini  ta‘minlashdan  iboratdir. 

---

Ana  shunday  davlatlarning  jamiyatdagi  ijtimoiy-iqtisodiy  rolini  amalga 
oshirish uchun yirik miqdordagi moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezadi va 
bunday  moliyaviy  resurslarni  shakllantirish  va  ulardan  samarali 
foydalanish jarayoni davlat moliyasini mazmunini anglatadi. 
Bozor  sharoitida  davlatning  iqtisodiyotga  ta‘siri  mavjud  ijtimoiy-
iqtisodiy  tizim  va  o‗zgaruvchan  sharoitlarga  moslashgan  holda  jiddiy 
to‗xtalishlarsiz  normal  ishlashi  va  muvaffaqiyatli  rivojlanishi  uchun 
shart-sharoitlar  yaratish  va  uzluksiz  tuzatishlar  kiritib  borishdan  iborat. 
Bu esa quyidagilarni taqozo etadi: 
 qonun  ijodkorligi  –  xo‗jalik  faoliyatining  huquqiy  normalarini 
ishlab chiqish va qabul qilish; 
 yirik xo‗jalik subyektlari faoliyatini tashkil etish va tugatish;  
 davlat 
mulkchiligidagi 
xo‗jalik 
subyektlarini 
bevosita 
boshqarish; 
 butun  mamlakat  uchun  va  uning  alohida  hududiy  tuzilmalari 
uchun  prognozlar  va  indikativ  rejalar  ishlab  chiqishda  iqtisodiy  vaziyat 
va kelgusi ehtimoliy o‗zgarishlar haqida xo‗jalik subyektlarini xabardor 
qilish; 
  umummilliy  maqsadlarda  mintaqalar,  sanoat  va  yirik 
korxonalarning faoliyatini tartibga solish; 
 iqtisodiyot  tarmoqlari  va  sohalarini  moliyalashtirish  va 
kreditlash; 
 amaldagi  qonunchilik  buzilishining  oldini  olish  maqsadida 
korxonalarning joriy faoliyatini nazorat qilish.