1-мавзу: Миллий истиқлол ғояси ва

Таянч тушунчалар: глобаллашув, онг ва калб, икки кутбли дунё, шовинизм, япон тажрибаси, миллий ғоя зарурияти, халифаликни тнклаш. куп миллатли, иммуннтет, профилактика, мафкуравий нимунитет, мафкуравий бушлик, гайри инсоний, демокрапш инкоби, экстремизм, терроризм, куп конфецияли.


Мавзуни мустахкамлаш учун саволлар:

1. 
   Глобаллашув деганда нимани тушунасиз?
   
2. 
   Нима учун мафкура шшигоиларя ядро полигонларидан кучли?
   
3. 
   Иккн кугблн дунё ийма эдя ва нега бархам топди?
   
4. 
   Япон тажрибасн нима?
   
5. 
   Кандай мафкура полнгоиларнни биласиз?
   
6. 
   Мафкуравий иммунитет нима?
   
7. 
   Мафкуравий бушлик кандан окибатларга олиб келнши мумкин.
   
8. 
   Тарихни сохталаштирнш деганда нимани тушунасиз?
   
9. 
   Мафкуравий иммунитет элементларнинг биласизми?
   
10. 
    Мафкуравий тахдид деганда нимани тушупасиз?
    
11. 
    Гайриинсоний ғояларга хос умумий хусусният нима?
    

4-МАВЗУ: МИЛЛАТ ВА МИЛЛИЙ ҒОЯ
Режа:
1. Фукаролик ва миллат.
2. Миллатда ижтимоийлик ва этииклик бирлиги.
3. Миллий ўзликни англаш ва маънавий цайта тикланиш.
4. Миллатчилик, маҳаллийчилик, уруғ-аймоқчиликка қарпш кураш ва миллий ғоя.
Инсоннинг ўзлигини, дунёда тутган ўрни ва истиқболини англашга бўлгап эҳгиёж натижасида ривож топган мафкуралар тарихий таракдиёт давомида ва бир-бирига зид бўлган манфаатлар таъсирида муайян ижр-шо-ий қатламлар, давлатларнинг бошқалар устидан ҳукмронлигини асослов-чи, уни таъминлашга хизмат қилувчи ахамият касб этди.
Ижтимоий-сиесий, маданий - маърифий, илмий - техник алоқаларнинг кенгайиши ва чуқурлашига шароитида бундай мафкура шакллари ғоявий курашнинг кескинлашуви, глобал характер касб зтишига ва дунёниш мафкуравий манзарасининг янги сифатий ҳолатига олиб келди.
Бугунги кунда аксарият давлатларнинг мафкураси умуминсоний қадри-ятлар ва демократик тамойилларга асосланса-да, мохият эътибори билан инсоният истиқболини белгилашда универсалликка даъвогарлик қилаётган, этник, купконфессионал характерга эга бўлган мафкура шаклларининг ўзига хос иерархияси юзага келмоқда. Бу тил, маданият, урф-одат, анъаналарнинг таъсирчан кучи, инсон ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти билан белгиланади.
Биз ИА.Каримов асарларидаги методологик курсатмаларга таянган ҳолда, миллатлараро тотувлик, ҳамкорлик, хамжихатликка ва охир-оқибатда инсониятнинг ягона бирлик сифатида эркин тараққий қилишига катта хавф тугдирувчи мафкура шаклларидан бири бўлган шовинизмнинг ғайриилмий ва ғайриинсоний характери, унинг тарихий илдизлари, янгидан жонланишини келтириб чиқараётган сабабларни тахлил киламиз. Шовинизмнинг хавфи бундай позицияда турган кучларнинг ахборот оркали тазйиқ кўрсатиш имкониятларининг кенглиги, геосиёсий мақсадларга эришшиш йўлида фойдаланаётган ғоявий таъсир утказиш восита ва механизмларининг хилма-хиллиги билан белгиланади.
Хусусан, мамлакатимизга нисбатан ўтиш давридаги ижтимоий-иқтисодий кийиичиликларни бўрттириб кўрсатиш орқали аҳолининг мавжуд ҳолатдан норозилигини уйготиш йўли билан сиёсий беқарорликни келтириб чикариш ва минтақа давлатлари ўртасида турли зиддиятларни юзага келтиришга уринишларда, «бўлиб ташла ва ҳукмронлик қил» деган ғаразли геосиесий тамойилга амал қилинаётгани кўрсатиб берилган. Бунда минтақада гегемонликка даъеогар бўлган мамлакат борлигини асослаш, таъбир жоиз бўлса. шундай давлат образини яратиш йўлида ҳам жиддий харакатлар қилинмоқда. Бундай «образ»ларнинг яратилиш миллатлар ва давлатлараро му-носабатларда низоли вазиятларни юзага келтирган. Ҳозирда ҳаги бундай «образ»ларнинг яратилиши натижасида мамлакатларнинг иқтисодий, маънавий-интеллектуал салоҳияти жамият тараққиётини таъминлаш ўрнига ана шу «образ» таъсирининг олдини олишга йўналтирилмокда. Натижада асосий мақсадга - муайян давлатни заифлаштириш орқали ўз иттифокчисига айлантиришга харакат килинмокда.
«Имтиёзли ҳамкор»ни белгилаш муайян минтақада разрядли геостратегик манфаатларни амалга ойЕаришга хизмат қиладиган яна биртамойил хисобланади.
Диний, лисомий бирлик, маданий яқинлик, тарихан қарор топган иж-тимоий-иқтисодий алоқалар еки бошқа сабабларга кўра ҳар бир давлат ким билаНдир имтиёзли ҳамкорлик килада. Бу табиий ҳолат. Аммо гаи «имтиёзли х,амкор»дан минтақа давлатлари ўртасида айирмачиликни шакллантириш, «номақбул» мамлакатлар имкониятларини чеклаш йўлида фойдаланиш, шу билан бирга «ҳчмкор» давлатнинг минтақада қайсидир жиҳатдан услун-ли/^ини таъминлашга қаратилган интилишлар ҳақида бормокда. Аслида у ёки бу кўринишдаги устунликни таъминлаШ-ҳам асосий мақсад эмас. Бош мақсад - муайян минтақага таъсир ўтказиш плаУдармига эга бўли^дир. Бундай плацдармга эга бўлишга интилиш эса ўз навбатида ушбу минтақа-нинг геостратегик имкониятлари билан белгиланада. Амал^Ц имтиёзли хам-корни белгилаЦ^а ана шундай узоқни кўзловчи гаразли геосиёсий ва геостратегик мақсадлар асос килиб олинаётганини, «имтиёзли ҳамкор» та-мойили «бўлиб ташла ва ҳукмронлик қил» принципининг тўлдирувчиси сифатида чихаётганини кўрсатмоқца.
Қайд этилгаи тамойилларнинг назарий ифодаси сифатидэ чиқадиган ғоявий қарашлар тахлил^мухим ахамиятга эга*л*чр.
Шунингдек, узоқ вақт давомида бир иттифоқ - империя доирасида яшаш натижасида юзага келган иқтисодий алоқадорлик ва боғлиқпик, ижтимоий-маданий ҳаётдаги муайян якинлик, ўхшашлик, умумийликни мутлаклаштирдир. Шунга асослангани билан ажралиб турувчи ва пан-советизм деб аталиши мумкин бўлган қарашларнинг моҳияти, унинг тарафдори бўлган кучларнинг ўз мақсадларигэ эришиш йўлида илгари сура-ётган ғояларини хам чукур урганиш мумкин.
Инсон онги ва қалби учун кураш кескин тус олаётган ҳозирги даврда эътикод умумийлигига асосланган ҳолда якка мафкура ҳукмронлигини таъмиилашга ҳаракат қилаётган кучлар ҳам бор. Хусусан, ислом динини қурол қилиб олган акидапарастлар ижтимоий, миллий хусусияти, қайси давлатга мансублигидан қатьи назар, барча мусулмонларнинг маънавий бирлиги ҳакидаги тасаввурларга таяниб, уларнийягона халифалик остида, содда қилиб айтганда, диний асосда сиёсий бирлашуви ғоясини илгари сурадилар Улар ўз қарашларини аксарият холларда диний-маънавий заминдаги уйғунлик мамлакатларнинг иқтисодий, маданий-маърифий, техник соҳалардаги ҳамкорлигига, халклар тараққиётига йўл очади, деган шаклда тақцим этишга ҳаракат қиладилар.
Аммо жиддий эътибор бериладиган бўлса, биринчидан, улар миллий суверенитетдан воз кечиш ёки уни йўкотиш ҳисобига ягона ислом давлати тузишни кўзлаётганлари маълум бўлади. Иккинчидан, мусулмон халифалигини тикллашга, унинг тўғри эканини асослашга уринувчилар, бу ҳаракатлар айнан миллий ўз-ўзини англашнинг ўсишига қарши қаратилганини яширадилар. Зеро, бу ғояни сингдириш йўлида халқимизнинг ислом динига эътиқод қилиишга алоҳида ургу берилади. Масаланинг нозик жиҳати шундаки, бундай кучлар шу йўл билан ўз тарихимиз, тилимиз, бетакрор маданиятимиз, жаҳон халклари ўртасидаги ўзига хос ўрнимиз, ўз тараққиёт йўлимиз борлигини тан олмасликка ҳаракат қиладилар.
Шунингдек, бугунги кунда ақидапарастлик, диний экстремистик характердаги секта ва ҳаракатлар фаолияти жонланганлининг сабаблари, инсон ҳаёти ва жамият тараққиётига тахдидини урганиш унга реал бахо бериш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан биридир.
Ҳозирги кунда тил, маданият, урф-одатлардаги умумийлик, бошқача айтганда, этник бирликка асосланган ҳолда ягона мафкуравий майдонни юзага келтириш борасидаги қарашлар ҳам мухим ахамиятга эга. Бундай қарашларнинг шаклланиш тарихи ва уларнинг хар бирининг дунёнинг мафкуравий манзарасида муайян ўринни эгаллашга уриниши ва конкрет масалаларни, минтақавий ва халқаро муаммоларни ҳал килишда, геостратегак мақсадларни белгилашда «биродар» мамлакатларга ўзаро ён босишлик ҳолларида яққол намоён бўлмокда.
У ёки бу халкларнинг лисоний бирлиги ҳақидаги ғоя объектив ҳақиқат. Аммо, биринчидан, халклар тарихан турли ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маданий ва маърифий муносабатлар доирасида хаёт кечирганлар. Бу ҳол баъзида улар ҳаётида бир-биридан кескин фарқ қилувчи жиҳатлар ва хусусиятларни келтириб чиқарган. Иккинчидан, диннинг турли халклар маънавияти, маданияти ва руҳияти ривожидаги роли каттадир. Масалан, туркий халқлар ичида мусулмонлар, насронийлар, буддавийликка эътиқод килагадиганлар борлиги лисоний бирликни мутлаклаштиршл уринсизлигини курсатади.
Айни пайтда, бу ғоя моҳиятан ягона давлатта уюшиш, тугрироги, муайян давлат раҳбарлиги ва раҳнамолига остида халвргарнинг бирлашусини асосий мак,сад сифатида белгилайди. Бундай ёндашувнинг салбий жиҳати шундаки. у охир-оқибатда, бир томондан, бирор бир халкнинг гегемонли-гини асослаш, иккинчи томондан, муайян халкларнинг миллий суверенитетини тан олмаслик, рад этишгача олиб бориши мумкин. Бугунги кунда халкларнинг фақат лисоний бирлигига таянган ҳолда уларнинг маънавий-маърифий бирлигини таъминлаш байроғи остида такдим этилаётган ғояларнинг хилма-хил куринишлари ортида аслида ана шундай пировард мақсадлар яширингани асослаб берилган. Конкрет далилларга таянган ҳолда, юзаки қараганда тарих саҳнидан тушиб кетгандай туюлган, ғайриинсоний моҳиятга эга бўлган неофашизм ва ирқчиликдек мафкуралар ҳам янгидан бош кўтара бошлаганига, баъзи ҳолларда эса уларнинг ўзига хос омухталашуви ҳам кузатилмокда. Бизнингча бу, бир томондан, миллатчилик ва ирқчилик, бошқа томондан, ашаддий миллатчиликнинг диний ақидапарастлик билан қўшилиб кетаётганида яққол кўринмоқда. Бунинг оқибати ўлароқ, омухталашган ғоявий қарашлар билан қуролланган кучлар ўз мақсадлари йўлида кўплаб фожиаларни келтириб чиқараётган террорис-тик хатга-ҳаракатларни содир этмокдалар. Бу миллий озодлик ва диний қад-риятлар туигунчаларини обрўсизлантириб, жаҳон афкор оммасида купинча салбий стереотип ва қарашларнинг шаюшанипшга олиб келмокда.
Қайд этилган ҳолатларнинг реал характери ва кўлами инсониятни аж-ратиб турувчи чегаралар ва кўпчилик низоларнинг асосий манбаини маф-кура еки иқтисод эмас, балки маданият белгилаб беради деган қарашлар-нинг баҳсли эканипи кўрсатади.
Маданий ўзига хосликлар ўз ҳолича инсониятнинг ягона бирлик сифатида ривож топипшга тусқинлик қила олмаслиги, улар тоявий жиҳатдан асосланган ва ижтимоий онгга изчил тарзда сингдириб борилган тақдирдагина киттгиларни ҳақиқатан ҳам бир-биридзн айирувчи омилга айла-пипш таъкидданган ва С.Хантингтон прогиоз қилаёттан цивилизациялар тўқнашуви моҳият эътибори билан мафкуравий асосга эгадир.
Жаҳон мафкуравий саҳнида кечаётган жараёнлар тахлили асосида дунё-нинг мафкуравий манзараси яхлит ижтимоий феномен сифатида таъриф-ланган. Энг умумий маънода, дунёнинг мафкуравий манзараси деганда, жамият тараққиёти қонунлари, унинг ривожланиш тенденцияларини муайяи ижтимоий гуруҳ, этник бирликлар, сиёсий кучларнинг ўзига хос манфаатла-ридан келиб чиқиб талқин қилиш ва унга асосланган ҳолда инсоният истиқ-болини белгилашга қаратилган мафкуравий тизимлар мажмуи тушунилади.
Аксарият мамлакатларнинг кўп миллатлилиги, бир томондан, миллий сиссат давлат кундалик сиёсатининг узвий қисмига, иккинчи томондан, миллатлар ўртасидаги муносабатларнинг характери мамлакат тараққиёти-ни бслгалаб берувчи, унга кучли даражада таъсир кўрсатувчи омиллардан бирига айланишига олиб кедци.
Куп миллатлилик сабабларини тахлил қилиш асосида, аввало, бир мамлакат ҳудудида қўшни давлат(лар)нинг асосий халқ(лар)и-нинг вакиллари истиқомат қилиши оқибатида қарор топган кўп миллатли-ликни унинг богақа шаклларидан фарқлаш I
лозим. Аксарият мамлакатларга хос бўлган бундай кўп миллатлиликни табиий-тари-хий куп миллатлилик, деб аташ максадга мувофикдир. Чунки, у табиий равшцда кечган вз вақг нуқгаи назаридан нисбатан узоқ давом этган тарихий жараснларнинг қосиласи ҳисобланади. Бундай кўп миллатлилик унга тортилган халқпарнинг ёнма-ён ҳаст кечири-пш, асрлар давомида ҳамкор ва ҳамнафас бўлиб келиши, турли табиий ва ижтимоий қийинчиликлар, тапгки босқинларга қаргаи биргаликда курати билан боглиқ умумий тарих, мадэният, урф-одатлар, турмуш тарзи ва мен-талитетдаги муштарак жиҳатларнинг мзвжудлиги билан ажралиб туради.
Иккинчи турдаги кўп миллатлиликни шартли равитда ижтимоий-сиесий кўп миллатлилик, деб аташ мумкин. У турли ижтимоий-иқтисо-дий омиллар ва бир халқнинг иккинчиси устидан ҳукмронлигини таъ-минлаш, у ски бу миллатнинг миқдорий устуворлигига барҳаги бсриш ниятида жамиятнинг этник таркибини атайлаб мураккаблаштиритдек онгли, аниқ мақсадларни кўзлаб олиб бориладиган сиёсат натижасида бир-биридан тили, маданияти, урф-одатлари, турмупг тарзи билан фаркланувчи халқларнинг муайян ҳудудда биргаликда яшай боншапга туфайли юзага келади.
Республикамиз аҳолисининг этник таркибида содир бўлган ўзгаришлар, ижтимоий-сиёсий кўп миллатлиликнинг^ чукурлэшиб бориши сабабларини урганиш мухим ахамият касб этади.
Шунингдек, миллий дифференциация ва интеграция жараёнла-ри, уларнинг ўзига хос хусусиятлари ва ғоявий асосларини урганш хам шулар жумласига киради.
Дунёнинг турли нукталарида миллий уйгониш, этник ўз-ўзини анг-лашнинг ўсиши содир бўлмоқда. Бундай уйғониш жаҳон тарихининг бу-рилиш нуқталарида аксарият ҳолларда янги мустақил давлатларнинг пай-до бўлишига замин яратгани XX асрда жах,он сиёсий харитасида содир бўлган ўзгаришлар хисобланади.
Миллий дифференциация жараёни нафақат федератив давлатлар ўрни-да янги мустақил давлатларнинг пайдо бўлшии шаклида, балки қуйидаги кўринишларда ҳам намоён бўлмоқда.
Тарихан миллатларнинг шаклланиши табиий-стихияли тарзда - объектив иқтисодий, лисоний, маданий алоқалар замирида юзага келган. Аммо ҳозирги даврда ички миллий муносабатларни кучайтирит, мустахкамлал1да онглилик, аниқ мақсадни кўзлаб ҳаракат қилига ва мустақил миллий дав-латни тузишга бўлган интилига кучайиб бормоқда. Бу ўзининг давлат ту-зилмаларига эга бўлган миллатлар тажрибаси таъсирида содир бўлмокда.
Айни пайтда, тарих саҳпида янги давлатларнинг пайдо бўлиши уларга ном берган миллатларнинг к,ўшни мамлакатларда уюшиб япгаётган элат-дошлари этник онгининг кескин даражада ўсиши, яшаётган х.удудларини ўз миллий давлатлари билаи бирлаштиришга уринишни ҳам келтириб чиқармокда.
Агар юқорида к,айд этилган икки йўналишдаги ҳаракатлар кучаядиган бўлса, бу дунёнинг янгидан - миллий асосда қайта бўлинишига ва жаҳон сиёсий харитасида янги давлатларнинг пайдо бўлишига замин яратипга мумкин.
Бундай булинишнинг реал ҳаётда содир бўлиши ёки бўлмаслиги халқ-аро ҳуқуқнинг миллатларнинг ўз такдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи билан мавжуд давлатларнинг ҳудудий дахлсизлиги тамойили мустаҳквмлаб қўйилган нормалар ўртасида юзага келган зиддиятнинг қай йўсинда ҳал қили-нишит а кўп даражада боглиқ бўлади.
Бугун интеграция жэраснлари ҳам чуқурлашиб бормокда ва бундай ҳолат дунёнинг барча минтақаларида кузатилмокда, яқин истик.болда инсониятнииг тақди-рига дахлдор масалаларни х.ал қютатда чуқур интеграциялашган минта-қаларнинг ўрни юқори бўлишлиги хакдир.
Шундай истиқболдан келиб чиқиб, ииида И. А. Каримовнинг ташаб-буси ва бевосита иштирокида тузилган Марказий Осиё ҳамкорлиги таш-килотининг минтақамизнинг жаҳонда юзага кслаётган минтақавий интеграция қутбларида муносиб ўринни эгаллаишга имкон яратитпи асос-лаббсрилган.
Компартия ҳужжатларини ўрганига асосида, игўро миллий сиёсати ундаги устувор тенденциялардан келиб чик,иб даврийлаиггирил-ган ва ҳар бир боск,ичга хос хусусиятлар кўрсатиб берилган ҳамда миллат-ларнинг яқин келажакда қўцтлиб ксгишини ўз олдига мақсад қилиб қўйган партиянинг Октябрь воқеаларидан кейин, бирмунча вақг давомида миллий ҳаётда ижобий ўзгаришларни амалга оширипш сабабларини урганиш максадга мувофикдир.
Истиқлолнинг миллатлар тақдири ва улар ўртасидаги муносабатларга таъсирининг ўзига хос хусусиятларили очиб бермш учун шида собиқ Итти-фоқ таркибига кирган айрим республикалардаги мавжуд воқеликни ургаииб чикиш лозим. Жумладан, бир томондан, муайян вақтда юзага келгаи низоли ва-зиятларни бартараф қилишнинг окилона йўлини топа олмаслик натижаси ўларок, намоён бўлаётган ва конфликтларнинг янгидан аланга олишига шароит яратаётган, иккинчи томондан, кўпчиликни талжил этадиган бошқа миллатлар вакилларини «юмшоқроқ» шаклда, ҳар хил ҳуқуқий акгларни қабул қилиш, турли сунъий қийинчиликларни келтириб чиқариш орқали сиқув остига олишга асосланган миллий сиёсат моделларига хос хусусиятлар, уларнинг оқибатлари аниқ далиллар ёрдамида курсатиш мумкин.
к'Конкрет фактлар тақлили асосида Ўзбекистонга этник гуруҳ-ларнинг мамлакат бўилаб гарқок, яшапгани ифодалайдиган куп миллат-лилик билан бир қаторда, муайян миллатлар аакилларининг алоҳида ҳудуд-ларда гуж бўлиб яшаш ҳолатини назарда тутадигаи мультимиллатлилик ҳам тослиги ва шупдан келиб чиққан ҳолда, оқилона ташкил этилган миллий сиёсатнинг мамлакатимиз учун муҳим хаётий аҳамиятга эга эканини хаёт курсатиб турибди.
Шу нуктаи назардан қараганда, юқорида қайд этилган назария ва амали-ёт шакпларидан мутлақо фарқ қиладиган мустақил Ўзбекистон миллий сиё-сатининг моҳияти И. А. Каримовнинг «ҳар қандай миллат, у нақадар кичик бўлмасин - инсониятнинг бойлигидир ва ҳар қандай миллий бирликнинг, унинг тил, маданий ва бошқа хусусиятларининг йўқ бўлиб кетиши Ер юзи-дэ1и маданий ва генетик фонднинг, шахс имкониятларининг қаилпоклаигу-вига олиб келади», - дсган сўзларида ўзининг ёрқин ифодасини топган. Узбекистан ўзи танлаган ана шундай йўлнинг мохияти-ии мустак.иллигининг илк кунлариданоқ очиқ баён қилгаии, хусусан, Ўзбе-кистон Рсспубликасининг Давлат мустақиллиги тўғрисида Олий Кенгаш Баёноти, «Узбекистан Республикасининг Давлат мустақиллиги асослари тўгрисида»ги қонуни тахлили мухим ахамиятга эга.
Шунингдек, узбек миллий сиёсати моделига хос хусусиятлар Консти-туциямиз ва амалдаги қонунларимизда ўз ифодасини топтан ва «этник ранг» касб этган тамойиллар ва Ўзбекистоннинг ташқи сиёсат соҳасидаги фаолиятида хам ёркин куринэди,
Маълумки, гаакл ёки структуравий нуқтаи назардан ёндашганда ҳам, миллатлараро муносабатлар бир-биридан тубдан фарқлапувчи икки хил мазмунга эга бўлади. Миллий тенгсизлик, ўзга миллатларга нисбатан беписандлик билан қараш, муайян ҳолларда эса антагонизм-нинг устуворлиги миллатлараро муносабатларнинг салбий мазмунга эгалигидан далолат беради. Мамлакатимизда эса миллатларэро муносабатлар ўзининг ижобий моҳиятига эгадир.
Миллатлараро муносабатларни ўзига хос, мураккаб ва ссркирра тизим сифатида қараш мумкин. Бу ўзига хослик ботқарув жараёнида инобатгаоли-ниши ва, биринчидан, жамият миллий тузилиншнинг таркибий қисми хисобланган этносларнинг ижтимоий-сиёсий, иктисодий, маданий эҳтиёж ва манфаатларини рўёбга чиқариш, иккинчидан, миллатлараро муноса-батларда кечаётган жараёнларни тўгри баҳолаш ҳамда мавжуд муаммоларни ҳал килишга қаратилган, комплекс характерга эга чора-тадбирларни ишлаб чиқитдек бир-бири билан узвий боғлиқ вазифаларни ҳал этишга хизматкилишизарур. Уларнингмуваффакиятлиҳал қилиниши миплий ҳаётда кечаётган ўзгаришларнинг характери ва йуналишини прогноз қилиш ва па-зоратини ташкил этиш, жамиятнинг иктисодий, маънавий-маърифий ва ташкилий-техник салоҳиятини мавжуд муаммоларни ҳал қилишга йўнал-тириш имконини беради.
Қайд этилган вазифаларнинг қандай мақсаддарни кўзлаб ҳал этилиши моҳият эътибори билан стихиялиликка деярли ўрин к.олдирмайдиган, ижобий ёки салбий мазмунга эга миллатлараро муносабатларнинг муайян ти-пиии шакллантиришга асос бўлиб хизмат қилади.
Мазкур хулосадаи келиб чиққан ҳолда, республикамизда ижобий мазмунга эгз миллатлараро муносабатларни қарор топти-риш борасида олиб борилаётган ҳаракатлар бугунги кунда узининг реал натижаларини бера бошлагани миграция жараёнлари барқарорлашуви, аҳоли онги ва руҳиятида ўзгаришлар содир бўлаётганлигини курсатиб турибди. Татқи миграция жараёнларининг барқарорлашуви, биринчидан, республикамизда кўп миллатлиликка бузувчи куч эмас, балки яратувчилик қудратига эта булган омил сифатида қаралгани ва баҳолангани натижасидир. Собиқ Иттифоқнинг айрим минтақаларидан фарк,ли равитда истибдод даари йўқотишлари учун «айбдорлар»нинг кидирилмагани ҳам принципиал аҳамиятга эга бўлди. Даалатга хавфсиз-ликниш кафолати сифатида қараш кучли булган бир шароитда бу ниҳо-ятда муҳим эди. Йккинчидан, мустақилликнинг дастлабки йилларида эртанги кунга ишончсизлик, тўғрироғи, уни аниқ тасаввур қила олмас-лик ҳукмрон эди. Олиб борилаётган оқилона миллий сиёсаттуфайли бундай безовталик ҳам барҳам топди.
Шунингдек ўзбеклар ва қорақалпоқлар билан асрлар давомида биргаликда яшаб келган тожик, қозок,, киргиз, туркман халклари уртасида-га алоқаларнинг миллатлараро муносабатларни янада такомиллаштириш, Марказий Осиё маданий-маънавий маконини қарор топтиришдаги ўрни ва бу жараёнда «Туркистон - умумий уйимиз» ғоясининг аҳамияти катта булди.
Давлат ўзини демократик давлат деб эълон килгани билан миллатлараро муносабатлардаги муаммолар пук. бўлиб кетмайди. Ҳуқу^арни декларация қилиш билан бир қаторда уни амалга ошириш йулида конкрет иш-лар қилинсагина тенглик реал характер касб этади.
Шу нуктаи назардан Караганда, республикамизда миллий ўзликни сақ-лаб қолига, миллий-мадаиий эхтиёжларни қоидирига, этник қадриятлар-ни асраб-авайлаш ва ривожлантириш билан боғлик, хараенларга яқин ўтмишдагидан фарқли ўлароқ, миллатчиликнинг ўсипш деб эмас, балки табиий-тарихий жараён сифатида қаралганини таъкидлаш зарур. Айни пайт-да, миллий-маданий эҳтиёжларни қондиришга қаратилган институцио-нал асосларнинг юзага келиши учун ҳам тегишли гаарт-гаароитлар яра-тилди. Миллатлараро муносабатларни янада такомилланггириш, миллий кадриятларни сақлаб қолиш ва ривожлантириш борасидзги ишларни из-чил давом эттириш ҳамда миллий-маданий марказлар фаолиятини муво-фиклаштириш, уларга ташкилий ва услубий ёрдам беришни йўлга қўииш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 13 январдаги қарори билан Республика байналмилал маданият лларказининг ташкил этилгани фикримизнинг исботи була олади. Натижада 1991 йилда бор-йуги 10 та атрофида бўлган миллий-маданий марказлар сони 2004 йилнинг 1 февралига келиб 137 тага етди. Улар бугунга кунда миллий қадриятларни тиклаш йулида кенг қамровли ингларни амалга оширмокдаки, буни қуйидагилзрда ҳам кўриш мумкин. Биринчидан, миллий қўшиқ, рақс, анъаналарни саклаб қолиш ва ривожлантириш йулида аниқ амалий ишлар қилинмокда. Республика буйича олинганда, миллий-маданий марказлар кршида мазкур йуналишда 40 дан ортиқ бадинй жамоа самарали мех,нат қилмоқда. Ик-кинчидан, профессионал санъат намуналарини таргиб килишга ҳам ало-ҳида эътибор берилмокда. Бугунги кунда ушбу йуналишда 30 дан ортиқ бадинй жамоа иш олиб бормокда. Учинчидан, ҳар бир миллат истиқболи, табиий рааишда, ёшлар билан боғлиқ. Шу нуктаи назардан қараганда, миллий-маданий марказлар фаолиятида ёптларни мил;гий маданиятга му-ҳаббат, этник кадриятларни урганиш ва эъзозлаш руҳида тарбиялаш муҳим уринни эгаллайди. Буни 15 га яқин болалар ансамбллари фаолияти мисолида кўриш мумкин.
Шунингдек, миллатлараро тотувлик ғоясининг жами-ятда устуаор бўлиишни таъминлаш йўлида олиб борилаётган амалий иш-лар маънавий-руҳий жараёнларда, хусусан, ягона Ватан, мустақилликка садок,аг, юрт истиқболига дахлдорлик туйгуларининг қарор топаётгани-да, миллий мансублигидан қатъи назар, фуқароларнинг ижтимоий-сиё-сий фаоллигининг ошиб бораётганида ўзининг яққол ифодасини топаёт-гани аниқ ҳаётий мисоллар, социологик тздқиқотлар натижаси курсатиб турибди.
Юртимизда яшовчи турли миллат ва элат вакилларида ягона Ватан туй-гусининг шаклланиб бораётгани методологик аҳамиятга эга. Маълумки, оммавий ахборот во-ситаларида ҳам, илмий адабиётларда ҳам боптқа мэмлакатларда янювчи турли миллат ва элат вакилларининг уз миллий давлатларига бўлган муно-сабатларини ифодалаш учун аксарият ҳолларда «этник ватан» еки «тари-хий ватан» тушупчалари ишлатилади. Бу тушунчаларни қўллашнипг тўгри-лигини инкор этмаган ҳолда, уларни уринсиз ишлатиш ҳоллари қам мав-жудлигини таъкидлаш зарур. Масалан, юртимизда истиқомзт қилувчи то-жиклар учун Тожикистон, I қиргизлар учун Қиргизистон, қозоклар учун Қозогистон, туркгианлар учун Туркманистон ҳсч қачон этник ёки тарихий аатан бўла - олмайди. Бизнингча, «этник ватан» ва «тарихий ватан» тугаунча-лари дсярли бир хил мазмунга эга бўлиб, халқнинг тарихан этник, бирлик сифатида таклланган худудини англатади.
Номлари зикр қилинган миллатларнинг бир қисми эса тарихан х.озир-ги Ўзбекистон ҳудудида яшаб кслгап ва бутунги кунда қўшни давлатларга ном бериб сиёсий жиҳатдан утошган қисми билан боглиқ ҳолда ягона этнос сифатида ривож топган. Демак, улар тарихан шу ҳудудда яшаб, этнос-нинг бир қисми сифатида шаклланганлар. Шундай экан, юқоридагита ўхшаш ҳолатларни ифодалэш учун «этносиёсий ватан» тупгунчасини шхшагшп ўрин-лидир. Зеро, диаспора вакилларининг у ёки бу мамлакатга бўлган к,изиқига-лари ушбу ҳудудда этноснинг катта ёки асосий к,исми яшаётгани билан эмзс, балки, уларнинг муайян давлат бирлигига уюшгани билан ва шун-дан келиб чиқадиган имкониятлар билан белгиланади.
Шу нуктаи назардан қараганда, турли миллатлар ва элатлар вакилларининг этносиёсий ватанлари билан алокаларининг кенгайихтш миллий ўзлик-ни сақлаб қолишга ишонч туйгусининг мустаҳкамланшхшга хизмат қилади.
Амалга оширилган тахлилга таянган ҳолда «миллатлараро тотувлик» тушунчасига таъриф берилган. Миллатлараро муносабатларнинг тенгҳуқуқ-лилик, ўзэро ҳурмат, дўстлик ва ҳамкорликка асосланган ўзига хос сифатий ҳолатига миллатлараро тотувлик дейилади.
Генезиси нуқтаи назаридан инсоният тараққиётининг турли даврларига тааллукли бўлса-да, бугунги кунда дин ва миллат ҳамда динийлик ва мил-лийлик мураккаб ўзаро богликликни ташкил этади. Бу ўзаро боглиқлик, бир томондан, диннинг муай даражада «миллийлашипгадз», миллий ҳаёт, унда кечаётган жараёнларга фаол таъсир кўрсата олитиида, иккинчи томондан, унинг миллий маданият ва маънавиятнинг узвий қисми сифатида англаниюида кўринади. Бу таъсир диний тоқатсизликнинг этник муноса-батларнинг кескинлашуви, диний багрикенгликнинг эса миллатлараро то-тувликнинг қарор топишига хизмат қилишида ҳам яққол кўринади.
Илмий адабиётлардаги мавжуд қаратлар ва турли миллат вакиллари ипггирок этган социологик тадқик,отлар натижаларига таян-ган ҳолда диннинг киигалар ҳастидаги ўрни, миллийлик ва динийликнинг мураккаб ўзаро богликлигини урганиш ахамиятлидир.
Маъяумки, дин ўзининг интегратив функциясининг кучлилиги билан аж-ралиб туради. Динларнинг полиэтник характерга эгалиги шароитида эса бу ниҳоятда муҳим аҳамият касб этади. Шундай экан, муайян динга холис ёки нохолис муносабат унга эътиқод қилувчи этнослар томонидан тегишлича англаниши, баҳоланипш ва миллатлараро муносэбатларга ижобий ёки сал-бий таъсир килиши мумкин. Бу конфессиялараро муносабатларни миллатлараро муносабатларнинг характсрига кучли таъсир килиши мумкин бўлган омиллардан бири сифатида қараш лозимлигини кўрсатади. Аммо бундам му-носабатлар ҳамма вақг ҳам бир маромда кечмаган. Зеро, муайян ҳолларда ботнқа эътиқод шаклларига нисбатан салбий муносабатнинг шаклланиши, паст назар билан қаралиши, унинг тарафдорлари, соҳибларининг сиқув ва қувгин остита олиншхш содир бўлган. Бундай қарашлар ва унга асосланган ҳэракатларни барча диклар доирасида бирдай учратиш мумкин бўлганидек, тарихнинг ҳамма даврларида у кўплаб фожиаларни келтириб чиқарган. Шундан келиб чиқиб, титул миллат бўлган ўзбсклар ва. умуман ол-ганда, аҳолининг мутлақ кунчилиги ислом динига эътикрд килган шароит-да исломнинг миллатлараро муносабатлар характерига устун даражада таъсир ўтказиш имкониятини ҳисобга олиб, биз конфессиялараро ва миллатлараро муносабатларнинг ўзаро алоқаси доирасида ислом ва баг-рикенглик, ислом ва экстремизм масаласига алоҳидэ эътибор бермогимиз лозим.
Конструктив ҳамкорлик тарафдори бўлган мўьтадил диний оқимлар-дан тортиб, уз мақсадларига эрипшш йўлида ҳеч қандай восита ва усуллар-дан тан тортмайдиган ўта радикал окимларгача фаолият олиб бораётган бугунги кунда бу айниқса муҳим.
Конкрет социологик тадқиқотлар натижаларига таян-ган ҳолда диний экстремизмнинг миллатлараро муносабатларга таъсирини кўрсатиб бериш мухимдир.
Ўзгача эътиқод вакилларига нисбатан эътибор билан муносабатда бўлиш, уларнинг диний ҳис-туйғуларига ҳурмат ҳиссини намоён килиигдек хислат-лар билан ажралиб турувчи диний багрикенгликнинг илдизлари қам узоқ мозийга бориб тақалади Диний багрикенглик ҳамиша диний заминдаги адо-ватга к,арши ўзига хос қалқон вазифэсини ўтагани, турли эътиқодларнинг бир зам он ва маконда биргаликда мавжуд бўлишига, ўзаро ҳамкорлик ваҳамжиҳатликнинг шаклланишига йўл очгани хакикатдир
Шунингдек, швда виждон эркинлига, ҳар бир инсоннинг эътиқод эркинли-ги ҳуқуқини таъминлаш, диний толерантлик масалалари жамият ривожланиши-нинг бурунги боскичида ўзига хос аҳамият касб этипги кўрсатиб берилган. Чун-ки, бугунги кунда юргимизда диний қадриятларнинг тикланиши содир бўлмоқца. Бу жараён нафақат ислом динида, балки бошка конфессиялар доирасида ҳам кечмокда. Бунда жамиятимизда кечаётган ўзгаришларнинг муҳим характерли белгиси ўзининг ифодасини топтан. Айнан мана шундай уйгониш жараёни ҳар бир кишининг эътиқод ва виждон эркинлигини, фуқароларнинг диний ман-сублигидан қатъи назар, тенглигини ҳамда диний багрикенгликни таъмин-лашга алох.вда эътибор билан қарашни тақозо этади. Бу, бир томондан, бун-дай уйгониш жараёнидан, эътиқодидан қатьи назэр, барча кишилар мэнфаати учун фойдаланиш, бошқа томондан, динларниш бутун қуввати ва йўналти-рувчилик қудратини кишиларни бирлаштиришга, шу жумладан, миллатлар-аро тотувликни янада мустаҳкамлашга сафарбар этиш имконини бсради.
Мустақиллик шарофати туфайли ижтимоий ҳаётнинг барча соҳалари қатори динга, диндорларга бўлган муносабат соҳасида ҳам туб ўзгарипшарга йўл очшпани х,ам диний бағрикенглик анъаналарининг ри-вожи учун имконият яратган омил булди. Бу, биринчи-дан, бугунги кунда уламоларнинг ижтимоий ҳаётда фаол иштирок этишла-ри, иккинчидан, диний урф-одатлар, анъаналар, қадриятларни сақлаб қолиш ва ривожлантириш учун етарли шарт-шароитлар яратиб берилга-нида яққол кўринмокда.
Ноисломий конфессиялар фаолияти билан боғлиқ ижобий ўзгаришлар ҳам буни тасдиклайди. Хусусан, Дин ишлари бўйича қўмитанинг 2004 йил-нинг /февралига бўлган маълумотларига кура, республикамизда 172 та хрис-тианлик, 7 та яҳудийлик, 6 та баҳоийлик, 2 та Кришнани англаш жамиятига ва /та будцавийликка мансуб диний ташкилот фаолият кўрсатмоқда.
Истиқлол шарофати туфайли тарихда биринчи марта Тошкентда пра-вослав, Самарқандда эса протестантлар семинарияси фаолият кўрсата бош-лагани ҳам юқоридаги фикримизнинг исботи бўла олади.
Мазкур ўзгаришлар қаторида 1903 йилда Самарк.андца қурилган «Свягая Богородица» ибодатхонасигогаг Арман апостол чсрковига, ўз вактида фаоли-яги тўхтатиб қўйилган Кирханинг Евангел-лкугеран черковига қайтариб бс-рилгани ва 1996 йилнинг декабрида ушбу конфессиянинг юртимизда фаолият кўрсата бошлаганининг 100 йиллиги нишонланганини ҳам кайд этиш лозим.
Республикамизда православликка эътиқод қилувчилар миқдоран ислом динига мансуб аҳолидан кейин иккинчи ўринда туради. Ана шу ҳолатни эътиборга оладиган бўлсак, бу икки конфессия вакиллари ўртасидаги му-носабатнин: ижтимоий барқарорлик ва миллатлараро тотувликни таъмин-лашдаги ўрни нечогли ^аттээкани ойдинлашади. Шундан келиб чиқиб, шцда Рус православ черкови Тошкент ва Ўрта Осиё Епархиясига яратиб берилган имкониятларни аниқ далипларда курсатиш мумкин.
Миллатлараро муносабатларнинг характери фуқароларнинг эътиқод эр-кинлиги нечогли адолаттш таъминланганига ҳам богликлипши инобатга олиб, Узбекистэн Реслубликасининг янги таҳрирдаги «Виждон эр-кинлиги ва диний ташкилотлар тўррисида»ги қонунининг аҳамиятига ҳам ургу бериш керак. Хусусан, фуқароларнинг динга муносабатига қараб уларнинг ҳуқукдарини чеклаш ёки имтиёзлар белгилаш, уларнинг эътиқоди билан бор-лик, хис-туйгуларини ҳақоратлаш, бир конфессиядаги диндорларни бошқаси-га киритишга қаратилган хатти-х,аракатлар (ггрозелитизм), шунингдек, ҳар кан-дай миссионерлик фаолиятининг ман этилиши, таълим тизимига линий фан-ларнинг жорий этилишша йўл кўйилмаслиги каби қоидаларнинг ижгимоий барқ,арорлик ва ҳамжиҳатликни таъминлашдаги аҳамиятини курсатиш керак.
Демократия миллатнинг ягоиа бир бутунлик сифатида ҳар томонлама ва тўлақонли ривожланишининг асосий ва муҳим шартларидан бири. Зеро, миллат нафақат ижтимоий ва этник алоқалар, балки манфаатлар умумийлигига ҳам асосланади. Унинг тўғри англанинга ва рўёбга чиқарилишида эса демократик тамоиилларнинг усту-ворлиги катта аҳамиятга эга. Сўз, фикрлаш, эътиқод эркинлиги демократия мавжудлигининг асосий белгиларидан биридир. Аммо унинг қонунан
тан олинитлининг ўзи демократия белгиси бўла олмайди. Фикрлаш, сўз ва эътиқод эркинлигининг демократия элементи сифатида чиқиши ва миллат ҳаётидаги ўрни бир қатор омиллар билан боғлиқ. Биринчидан, фикрлага, сўз ва эт>тикрд эркинлиги, бир томондан, фуқаролар, миллат, жамиятга мавжуд муаммолар, уларни ҳал қилиш йўллари юзасидан ўз қарашларини баён этишга имконият ярат-са, бошқа томондан, миллий онгни уйготиш, дунёқарашни кенгайтириш-га, миллий ўз-ўзини англашца миллатнинг ижтимоий-сиёсий, иктисодий, ҳуқуқий, маънавий-маданий соҳалардаги туб манфазтлари билан боглиқ позициянинг шаклланишига ёрдам беради. Иккинчидан, сўз эркинлиги ижтимоий жараёнларнинг реал ечиши. давлат қркимияти органларининг фа-олиятига таъсир кўрсатиш, бошқача айттанда, ушбу ташкилотларнинг жа-миш оддидаги масъулиятини оширишга хизмат қилмоги лозим. Шундай пайт-дагина сўз эркинлиги демократия мавжудлигининг мух.им индикатори сифэтида чик,ади. Акс қолда миллий манфаатларнинг англаниши билан унинг рўёбга чиқарилипш ўртасида реал узилиш содир булади.
Кўппартиявийлик ҳам демократиянинг мухим элементи ҳисобланади. Аммо кўппартиявийлик мақсад эмас, балки ҳокимият учун курашни соглом рақобат асосида ташкил этиш воситасидир. Шундагина биринчидан, аҳоли турли қатламларининг манфаатлари узлигини намоён қилади Иккинчидан, сиёсий партиялар, ҳаракатлар курашида мамлакат тараққиётини белгилаш, демакки, миллатнинг туб манфаатларини рўёбга чиқаришнинг оптимал йўллари ойдинлашади. Учинчидан, жамият ривожланишининг устувор йуна-липглари буйича муайян давр учун нисбатан барқарор бўлган ижтимоий фикр шаклланади вэ сиёсий ҳокимиятни кўлга киритгэн кучларнинг ўзлари баён килган ҳамда миллатнинг кўпчилиги томонидан қўллаб-қувватланган дас-турларни амалга оширишни назорат қилувчи омилга айланади.
Шундан келиб чикдан ҳолда, постсовет ҳудудида шакллан-ган куппартиявийликка хос хусусиятлар тахдил қилинган. Хусусан, гарчаид умумий конституциявий майдон мавжуд бўлиб, социал, диний, миллий адо-ват ғояларини таргиб ва ташвиқ қилиш ман этилган бўлса-да, ягона миллий ғоя, мафкура йўқ жойда очиқцан-очиқ ёки зимдан миллатчшшкни таргиб қи-лувчи партиялар, харакатларнинг фаолият олиб бориши миллаглараро муно-сабатларда кескиюшкни келтириб чиқариши мумкин.
Диний асосда тузилган сиёсий партиялар юзага келганда жамият-даш ижтимоий-сиёсий парокандалик учун замин яратилиши қайд килин-ган ҳолда, республикамизда айрим ҳаракатлар фаолияти такикданишини эътиқод эркинлиги ва демократияни бўгиш деб баҳолашга уринишларнинг асоссизлиги ҳамда демократия шароитида давлат ва дин муносабатлари-нинг ўзига хос хусусиятларга эгадир.
Шунингдек, миллий мафкура ва куппартиявийлик ша-роитидаги мафкуравий ллатформалар хилма-хиллики, ҳокимият органла-рининг сайлаб қуйилигаи, ижроия ҳокимияти фаолияти билан боглиқ ма-салаларни ҳам атрофлича тахлил этиш мухим ахамияг касб этади.
Демократик қадриятлар, миллий истикдол ғояси ва миллатлараро му-носабатларнипг ўзаро алоқадорлигини тадқик, этиш жараёнида «давлат маф-кураси» ва «миллий мафкура» тушунчаларининг мазмуни қиёсий тахлил қилинган ва Конституциямизда мустаҳкамлаб қўйилган «Узбекистан Рес-публикасида ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрлар-нинг хилма-хиллиги асосида ривожланади.
Ҳеч қайси мафкура давлат мафкураси сифатида урнатилиши мумкин эмас»", - деган криданинг моҳияти ни аник тасаавур килмок керак. _ч
Бу қоида. бизнингча, муайян ижтимоий гурухдарнинг ман-фаатларига хизмат қиладиган, жамиятнинг у ёки бу мезонларк асосланган ҳолда қарама-к,арши қугбларга бўлинишига олиб келадиган мафкуранинг расмий даражага кўтарилишини радотади. Зеро, яқин ўтмиишмиз, жаҳон тарихи ва ҳозирда дунёнинг айрим минтақаларида кечаётган жараёнлар жамиятнинг маълум қисмига хизмат қиладиган мафкура ҳукмрон бўлган жойда кўплаб фожиалар келиб чиқишини кўрсатди ва кўрсатмоқда. Хусусан, син-фий курага ғоясига асосланган мафкура устуворлиги ўз вақтида фуқаролар урушини келтириб чиқаргани, диний мэфкура давлат мафкураси даражасига кўгарилган айрим давлатларда кишиларнинг виждон эркинлиги билан бог-лик, ҳуқуклари поймол қилинаётгани, ирқчилик ва миллий адоват ғояларига асосланган мафкуралар доимий низолар учун замин яраттани юкрридаги конс-титуциявий тамойилнинг ўринли ва адолатли эканини курсатади.
Жамиятнинг маълум бир қисми манфаатларига хизмат киладиган юқоридаги каби мафкураларнинг ҳар бири ўзига хос куринишларт эга бўлиши ҳам мумкин, Аммо қандай шаклларда чиқмасин, қандай бўёк^ар-да намоён бўлмасин, қандай эзгу мақсадларни байрок. қилиб кўгарма-син, улар ҳамма вақт салбий ҳодисаларни келтириб чиқарган, жамиятнинг қарама-қарши турувчи қутбларга бўлиниб кетигаига олиб келган. Шундай экан, юқоридаги қоидада маълум бир ижтимоий гуруҳ мафкураси ҳам (чунки жамият турли гуруҳ ва қатламлардан ташкил топган), диний мафкура ҳам (чунки бизда турли динга эътиқоД килувчилар ва айни пайтда, ҳеч бир динга эътиқод қилмайдиганлар ҳам бор), миллатчилик маф-кураси ҳам (чунки бизда турли миллат вэкиллари истиқомат қилади) рэомий даражага кўтарила олмаслиги тэъкидланмок,ца. Аммо мазкур қоида миллатнинг туб манфаатларини ифода этадиган, унга хизмат қиладиган ғоялар тизими бўлишини инкор этмайди.
Амалга оширилган тақлилга таянган ҳолда, тадқиқотда сўз, магбуот эркинлиги, кўппартиявийлик ва демократиянинг бошқа элементлари ҳаёт-да реал қарор топган, демократия бир бутун тизим, механизм бўлиб шзкл-лаигэи пайтдагина адолат ва маърифат туйғулари билан йўррилган, мил-латчиликнинг ҳар қандай кўринишларидан холи бўлган миллий истиклол ғоясини хилма-хил усул ва воситалар билан ижтимоий онгга сингдириш, миллатлараро тотувликни олий қадрият сифатида англаш туйгусининг ус-тувор бўлишини таъминлаш мумкин бўлади, деган хулоса чиқариш мумкин.
Турли ижтимоий институтларнинг ҳамкорлиқдаги фаолияти ҳамда ти-зимли ва тадрижий тарзда олиб борилган мафкуравий тарбия натижасидаги-на миллий истиклол ғоясини кишилар қалби ва онгига сингдиришдек му-раккаб ва серқирра жараён кўзланган натижани беради. Хусусзн, фан, мада-ният, маданий-маърифий муассасалар, оила, маҳалла, меҳнат жамоалари, сиёсий партиялар, нодавлат ташкилотлари, оммапий ахборот воситалари каби ижтимоий институтлар бу жараёнда муҳим ўринни эгаллайди. Бу, бир томондаи, уларнинг ҳар бирининг кишилар онгига таъсир ўтказишнинг ўзи-га хос ва бетакрор усулларга эга экани ва, бошка томондан, ҳар бир инсон бутун ҳаёти давомида оила, маҳалла, оммавий ахборот воситаларининг мун-тазам таъсири остида бўлиши билан белгиланади. Улар ичвда таълим тизими мухим ва асосий уринни эгаллайди. Зеро, биринчидан, инсон фарзанди ай-нан таълим муассасаларида тупланган ижтимоий тажриба ва кддриятларни илмий асосда ва тизимли тарзда узлаштириб боради. Иккинчидан, таълим тизими босқичлари ўртасидаги ўзаро богаиклик туфайли ғоявий тарбия жа-раёнида тадрижийлик таъминланади. Натижада инсоннинг билим доираси ҳам микдорий, ҳам сифатмй жиҳатдан бойиб боради. Учинчидан, ғоявий би-лимлар таълим жараёнининг ўзида бевосита ва тўгридан-тўгри ўзлаштирила-ди. Буларнинг барчаси ёшларда мафкуравий иммунитетни шакллантириш ва ғоявий тахдидларнинг олдини олиш учун мустаҳкам замин яратади.
Шунингдек, кўп миллатлилик шароитида ёшлар он-гида миллатлараро тотувлик ғояси устувор бўлишининг_ аҳамияти ва бу жараёнда таълим тизимининг ўрни масаласига ҳам алоҳида эъти-бор берилган.
Таълим тизими миллий тарих, маданият ва анъаналарни ўргатиш жа-раёнида бошқа халқларнинг игундай белги ва сифатларига нисбатан ҳам ҳурмат билан муносабатда бўлишни тарбиялайди, уларни ўрганишга ша-роит яратади. Бу икки ҳолат, яъни ўз миллатини севиш, бошқа миллатлар-га ҳурмат билан муносабатда бўлиш инсонда ягона инсониятга дахлдорлик туйгусини камол топтиради, ташувчиси турли этнослар бўлган умуминсо-ний қадриятларни асраб авайлатпга ўргатади, халқлар ўртасидаги дўстлик-ни мустаҳкамлапл а хизмат қилади.
Мамлакатимизда этник низоларга замин яратувчи омил-ларнинг йўқпиги таъкидланган ҳолда, миллатлараро муносабатлардаги ло-кап кескинлик шаюш сифатида маинтй миллзтчиликнинг мавжудлигига эътибор к.аратилган, уни келтириб чиқарувчи сабаблар, намоён бўлигаи-нинг ўзига хос хусусиятлари таҳлил қилинган.
Шахс, миллат жамият ҳаётида тутган юксак ўрни ва айни лайтда, ало-хида олинган нгахслар дарзжасида кузатиладиган айрим салбий ҳолатлар ўсиб келаётган авлодда миллатлараро мулоқот маданиятини шакллапти-риш тарбиянинг муҳим йўналипгага айланитпи лозимлигини кўрсатади.
Мафкуравий тарбия жараснида ёптларни миллатлараро мулоқотнинг тўлақонли субъскти сифатида шакллантириш ҳам алоҳида эътиборпи та-лаб қилади. Хусусан, уларда ўзга миллатларга ҳурмат, адолатли муносабатда бўлиш руҳи билаи сугорилган миллий онг, юксак ахлоқий сифатлар ва хулқ маданияти, миллатчиликнинг турли кўринигаларига қарши кураш ма-лакасини пгакллангиршл муҳим аҳамият касб этади.
Миллатлараро муносабатлар ва таълим тизими ўртаси-даги алоқадорликни таҳлил қилиш жараёнида олий ўқув юртлари ва ўрта-махсус таълим муассасалари талабаларининг миллий таркиби аҳолиниьг умумий миллий таркибидаги улутнига мое келиига аниқ рақамларга таян-ган ҳолда тадқиқ этилган. Олий ўқув юртларида ўқиш миллий тилларда олиб борилувчи факультет ва бўлимлар тизимининг кенгайиб бориши, уларнинг 30 фоиздан ортиғи истиклол йилларида ташкил этилгани ҳам турли миллат ва элат вакилларининг таълим соҳасидаги эҳтиёжларни қондириш йўлида олиб борилаётган амалий игалар натижасидир.
Шунингдек, миллий истиклол ғоясини турли миллатга мансуб ўқувчи ва талаба ёшлар ўртасида таргиб қилиш борасидаги мавжуд муаммоларни танқидий тах/шл этиш асосида уларни ҳал қилишга қаратил-ган таклиф-тавсиялар ишлаб чиқиш ва бунга кенг жамоатчиликни жалб килмок ксрак.
Миллий тил миллатни бирлаштирувчи, унинг ўзлигини, этнослар ҳам-жамиятида тутган ўзига хос ўрнини кўрсатувчи муҳим ] омиллардан бири-дир. Шу нуқгаи назардан қараганда. Бунда мустақиллик шарои-тида миллий-маданий марказлар қоншда ташкил I этилган «якшанба» мак-табларининг республикада таълим олиб борилмайдиган диаспоралар ти-лини сақлаб қолиш ва I ривожлантириш, этник мансублигидан қатьи на-зар, ушбу тилни ўрганигани истовчиларга ҳам кўмаклашиш борасида олиб/ бораетган фаолияти аник, мисоллар асосида курсагиб бермок керак. ,Кштгалар онги, тафаккурида ҳукмронликка эришиш ижтимоий-сиё-сий, иқтисодий, геостратегик манфаатларни рўёбга чиқариганинг самаради нули сифатида тан олиниши ғоявий курашнинг кескинлашишига олиб келди.
Муайян гуруҳ, халқ, жамиятни мафкуравий таъсир доирасига тортиш-га урининшар ҳамма вақт бўлган. Бу жараён жамият ривожлана бориши билан бирга чуқурлашиб, кенг қамровлилик касб этмокда Хусусан, яқин ўтмига ва ҳрзирги даврдаги мафкуравий таъсир утказишнинг хусусиятлари уртасида кескин фарк. бор.
Бу ўзига хосликлар, биринчидан, мафкуравий таъсир ўтказиш жараёни тезкор ва катта шиддат билан кечаётганида кўринмокда. Бу муайян мафкуравий қадриятларни яшин тезлигида оммалаштириш, тарқата олиш имкониятини яратган, Ер юзининг турли бурчакларида дунёга келаётган ғояларни милли-онлар дунёк,арашининг узвий кисмига айлантираётган глатбуот, радио, телевидение, кинематограф, интернетнинг тараққиёти туфайли содир булмоқда.
Иккинчидан, мафкуравий таъсир жараёни кенг қамровлилик касб эт-мокда. Бу унга ижтимоий ҳэётнинг барча соҳалари, аҳолининг турли қат-ламлари тортилганида яққол кўринади. Мазкур жараён пгунчалик кучлики, бугунги кунда жамият ҳаётининг бирор-бир соҳасини мафкуравий таъсир-дан ташқарида тасаввур қилиш қийин.
Учинчидан, мафкуравий таъсир олдинги даврлардагадек стихияли тарзда кечаёп ани йўқ. Бугунги кунда у онгли равиидда, аниқ бслгиланган мақсад-ларга эришиш йўлида, ҳар томонлама ва ггухта ишланган режа асосида амалга оншрилмокда. Бу жараёнда хилма-хил институтларнинг изчил иш-тироки ҳам таъминланмокда. Бу давлатларни мафкуравий тарбияни тугри йўлга қўйиш ва турли ғоявий таъсирларнинг олдини олишни уз сиёсати-нинг устувор йўналиши қилиб белгилашга мэжбур бўлмокда.
Тўртинчидан, мафкуравий таъсирни амалга оширишда нодавлат, но-ҳукуматтэпткилотларролинингкескин даражада ошигаи кузатилмокда. Турли линий экстремистик ҳаракатлар, ташкилотларнинг бутун бир минтақэ-ларда уз таъсир доираларини кучайтириш йўлидаги уринтгшари бунга ми-сол бўла олади.
Кишилар қалби ва онгини эгаллаш ғоявий курашнинг бош мақсадига айлангани курсатиб берилгани ҳолда, «мафкуравий -^ полигон», «мафкуравий иммунитет» ва «мафкуравий профилактика» категория-ларининг мазмуни конкретлаштирилган ҳамда «мафкуравий иммунитет» тунгунчасини «маънавий иммунитет» ва «ғоявий иммунитет» каби шакл-ларда игилатиш ҳоллари танқидий тахдшл этиш мухим ахамиятга эга.
Фуқароларимизни кучли мафкуравий иммунигетта эга шахе сифатида тарбиялашда оммавий ахборот воситалари мухим роль ўйнайди. Чунки, улар, биринчидан, ижтимоий қастдаги муайян воқеа, факт, қодиса, муаммолар юзасидан ахборотни етказиб бериш орк,али, унинг жамият учун муҳим аҳами-ятга эга зканини, кенг аҳоли қатлами учун долзарблигини таъкидлайди. Ахборот оқими ҳажман кенг, мазмунан хилма-хил, узатилишга кура тезкор бўлган бугунги кунда бу жараён янада чуқурлашиб бормоқда. Иккинчидан, оммэвий ахборот воситалари муайян хабарни узатиш ёки бирор-бир ғоянинг моҳиятини очиб бериш орқали унинг ўзлэштирилишига. кишилар онгида барқарор тасаввурлар, образлар, қадриятларнинг шаклланишига кумаклашади. Бошқача айтганда, ижтимоий фикрга доимий ва изчил таъсир ўтказиш, уни шакллантира олиш имкониятига эгадир,
Ҳозирги замон кшписи улкан ахборотлар уммонига кўмилган пайтда, узатилаётган ахборотларнинг объсктивлиги масаласига алоҳида эътибор бе-риш лозим. Ахборотнинг объектив эмаслиги, бир томондан, уларга ишонч-сизликнинг шаклланиишга, бошда томондан, нотўгри тасаввурнинг илдиз отжпига ва жамиятда кечаётган жараснларнинг моқиятини тушунмаслик-ка замин яратади.
Оммавий ахборот воситаларининг турли ғояларни тарқатиш, китнилар онгига сингдиригидек улкан имкониятларидан миллатлараро муносабатлар, унда кечаётган жараснларга таъсир ўтказипгда қам моқирлик билан фойда-ланилмокда. Мамлакатимиз -, халклари ҳаетида бўлаётган ўзгаршпларга бери-лаётган нохолис баҳолар бунинг исботи бўла олади. Буюк аж-додларимиз помларини тиклаш, уларнинг меросини ўрганиш борасида олиб борилаётган ишларни мазмунан бузиб талқин қилига, фуқароларнинг қун-далик ижтимоий-иктисодий, маданий-маиший муаммоларига миллий тус бе-ришта хэракат қилиш ҳоллари тахлил қилинган. Жумладан, итнсизлик, ташки миграция ва Оролбуйидаш экологик вазият билан боглиқ масалаларни миллий мапсублик призмаси орқали тахлил қилшига уринишларнинг асоссизлиги уз-узидан аникдир..
Юқоридаги каби «тахлилу-талқинлар» давом этаётган бир вазиятда мамлакатимизда бўлаётган ўзгаришлардан миллати, элатидан қатьи назар, барча фуқароларимизни тез, чуқур ва кенг хабардор қилиб бориш, жаҳон жамоатчилигига давлатимиз миллий сиёсатининг моҳияти, миллий маданиятлар ривожи, миллэтлараро тотувликни таъминлашда эришилган ютуқдар бўйича объектив ахборотларни вақтида етказиб бериш, Ўзбекис-тон миллий сиёсати назарияси ва амалиётини юртимиздан тапгқарида ҳам тўгри ва ўринли к,абул қилишларига эришишнинг аҳамиятига хам тухиаш керак.
Мадаиий қадриятларни сақлаб қолипг, ривожлантириш ва тарриб қилиш, мшшат маънавияти, мадапиятининг давр билан ҳамнафас ва ҳамқадам бўли-ши, миллий ўз-ўзини англашнинг юксалипгага тизимли ва мақсадли таъсир кўрсатишда оммавий ахборот воситаларининг ўрни катта. Шуни инобатга олиб, турли миллат ва элат вакилларининг оммавий ахборот воситаларини тузиш ҳамда фойдаланиш ҳуқуқини рўёбга чиқариш учун реал шарт-шароитлар яратиб берилгани мустақиллик йилларида миллий тиллар-да радиоэтииттиришлар ва тслекурсатувлар миқдори ҳамда газета ва журнал-лар натрининг ўсииш мисолида атрофлича куриш мумкии.
Мафкуравий тарбия, яъни шахс жамият ҳаёти, унинг таракдиёт қонун-ларини, кузатилаёттан ҳодиса, жараёнларкш нечогли тўғри ва тўлиқ тушу-ниши, ўринли ва адолатли баҳоланш, қандай мақсадларни кўзлаб фаолият олиб борипги масаласи ҳар доим ҳастий-амалий аҳамиятга эга бўлади. У еки бу мафкура расмий деб тан олинмаган, мафкуравий хилма-хшшик ҳукмрон бўлган мамлакатларда ҳам аслида ижтимоий ҳаёт, жараёнларга ёвдашув-нинг устувор бўлган тамойиллари, кишилар ўз фаолиятларвда сўзсиз риоя қиладиган қадриятлар мажмуи борлиги аниқ. Жамият, миллат тараққиёти-нинг истиқболлари тўгрисидаги мақсаддарни ифодалайдиган дастурлар мав-жуд. Улар ўз моҳият эътибори билан инсоннинг эркинлиги ва қуқукларини таъминлаш, шахснинг муайян типини камол топтиришга йўналтирилган.
Миллий ҳаёг, миллатлараро муносабатлар кенг маънодаги ижтимоий муиосабатлар таъсирида бўлади. Шундан кслиб чиқиб, биз миллий истик/юл ғоясини кишиларимиз онгига сингдириш йўлидэ ҳал этили-ши лозим бўлган вазифалар тахлилига алоҳида I эътибор берилган ва мзҳал-лийчилик. кампэниябозлик каби иллатларга қарши курашиш билан бог-лик масалалар Президент И.А.Каримов асарлари ва социологик тадқик,от-лар натижаларига таяниб бахо бермогимиз керак.
Узоқ вақт ҳукмрон бўлган бир қолинда фикрлашдек иллатдан қути-лиш, тафаккурни ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ақидалар кишанидан озод қилиш, кишиларимизда демократик тамойиллар, қонуннинг устуворлиги-га ҳурмат туйғусини камол топтириш ҳам энг мухим вазифалардан биридир. Зеро, эркин фикрлага кишиларимизнинг интеллектуал, ижодий салоҳия-тини тўла-тукис намоен этишга, фикрлар хилма-хиллиги ва ижтимоий та-раққиётнинг энг оқилона йўлларини топишга имкон яратади.
Мафкуравий тарбия олдида турган вазифалар миллий ўз-ўзини англаш-нинг тўлақопли ривожлапигаига тусиқ бўладиган омилларни баргараф этиш, олдини олиш бнпан чекланмайди. ИА Каримов таъкццлзпэнидек, «..биз кшиклар дунёқарашини бошқариш фикридан йироқмиз, балки биз одамларнинг тз-факкурини бойитиш, уни янги маъно ва мазмун билан тўлдириш тарафдори-миз». Бу ҳам мафкуравий тарбия олдида турган яна бир муҳим вазифадир.
Бу йўлда эса. энг аввало, мустақиллик шароитида содир бўлаётган ижо-бий ўзгаришларнинг моҳиятини кишиларимиз онгига -^ сингдирига, уларни қадрлаш, асраб-авайлаш туйғусини шакллантириш, қўлга киритилган ютуқ-ларни ривожлантириш йўлида кучли ирода ва эътикрд билан ҳаракат қилиш лозимлигини англаб етишларига эришиш зарур.
Кишиларимиз онгида эртанги КуИга игаонч туйгуси устуворлигини таъминлаш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ушбу туйгунинг аҳамияти, энг аввало, шахе дунёқараишдаги барқарорликни таъминловчи халка сифатида чики-шида, иккинчидан, мавжуд ёки юзага келиши мумкин бўлган қийинчилик-лардан чўчимасликка, уларга қарши тура олиш ва бартараф этишнинг окило-на йўлларини излашга ундашида, учинчидан, хулкидаги собитлик, изчил-лик ва амалиётдаги фаолликни таъминлашга хизмат қилишида кўринади.
Турли ижтимоий қатламлар, гуру?фар мавжуд бўлган шароитда улар-нинг интилиши ва манфаатлари ҳамма взқт ҳам бир-бирига мое келавер-мас экан, социал масъулият, яъни миллат бирлиги, жипслиги. такдирига дахлдорлик туйгусининг миллий ўз-ўзини англашда ҳукмронлигига эришиш х,ам катта аҳамиятга эгадир. Шундай пайтдагина ижтимоий низоларнинг олди олинади, социал ҳамкорлик таъминланади.
Мэмлакатимизнинг кул миллатлилиги шароитида титул миллат сифатида миллий ўзлигимизни англашимизда юртимиз фуқаролари ҳисоблан-миш ўзга эл ва элатлар вакилларига чуқур ҳурмат, уларнинг ўзлигини, қадриятларини сақлаб қолиш ва ривожлантиришга бўлган интилишини ҳар томонлама қўллаб-қувватлашга сиёсий-ҳуқуқий, маънавий-ахлок,ий жавоб-гарлик, бир сўз билан айтганда, миллий масъулият туйрусини тарбиялаш х,ам ниҳоятда муқимдир. Ана шундагина миллатлзраро тотувлик, юртимиз-даги тинчлик ва осойинкталик барк,арор бўлади.
Мигшатлараро тотувликни таъминлаш жараёнида амалга оширилади-ган ғоявий-тарбиявий ишлар маҳаллий бўлмагзн миллатларнинг руҳиятига хос хусусиятларгз алоҳида эътибор беришни талаб этади. Шундан келиб чиқиб, ишда социологик тадқиқотлар натижаларига таянган ҳолда мазкур соҳадаш муаммолар ва уларни ҳал этишда маҳалла, оммавий ахборот во-ситалариниш ўрни ва роли билан боглиқ масалаларни ёритиш керак.
Миллий-маданий марказларнинг миллатлараро муноса-батларни янада такомиллаштирит, байналмилал тарбияни амалга опж-риш, халклар ўртасидаги дўстликни мустаҳкамлашдек вазифаларни муваф-фақиятли ҳал қилишдаги ўрни ва мавқеидан келиб чиқиб, мазкур масэлага ҳам алоҳида эътибор берилган, мавжуд муаммолар ва уларни ҳал этиш йўлларини кўрсатиш мухим зхамиятга эга.
Умуман миллий ғоя миллатнипг туб мзнфаатлари-ни ифода этиб, ҳамиша конкрет тарихий мазмунга эга бўлади ва миллат одди- да турган ижтимоий-сиёсий муаммо ва вазифапар, тил, маданият, ўз-ўзипи англапшинг ривожланипш билан боғлиқ этник жараёнларнинг инъикоси хисобланади. Уларниш тўгри англанипш ва аииқифодапаниши миллий ғоянинг жамият ҳастига таъсирининг тўлақонли дэрэжасини белгилаб беради.
Миллий ғоя мустақилликни қўлга киритиш (қайта тиклаш) ва мустаҳ-камлаш даврида ўзини миллий истиклол юяси шаклида намоён этиши мум-кин. Унинг бундай шаклда чиқиши мавжуд тарихий вазият, жамиятнинг этник таркиби, сиёсий кучлар нисбати каби омиллар билан боглиқ бўлади.
Бирор-бир миллат бошқа миллатлар билан ўзаро муносабатга кириш-май, таъсирлашмай туриб мавжуд бўла олмайди. Демак, биргаликда, ўзаро муносабатда бўлиш, биринчидан, айнан шу ҳодиса сифатида мавжуд бўлиш, иккинчидэн, ривожланиошинг зарурий шарти ҳисобланади. Шундай экан, миллатнинг этноижтимоий бирлик сифатида мавжуд бўлиши ва ривожла-нишини таъминлагага қаратилган миллий мафкура айни пайтда, ўзга миллатларнинг ҳам ўзига хос эҳтиёжларига ҳурмат руҳи билан сугорилган ғоявий-назарий қарашлар тизими сифэтида намоён бўлади. Миллий ғоя ва мафкурзнинг моҳиятини белгилаб берувчи юқоридаги хусусиятлар уларнинг ижтимоий ҳаёт, миллатлараро муносабатларни та-комиллаштиришнинг муҳим омили сифатида чиқишига замин яратади.
Ижтимоий-сиёсий, маданий-маърифий, илмий-техник алоқаларнинг кенгайиши ва чуқурлашиши, ғоявий курашнинг глобал характер касб эти-ши моҳиятан этник асосга эга мафкура шаюгларининг ўзига хос иерархия-сига асосланган дунёнинг мафкуравий манзарасининг янги сифатий ҳола-тини келтириб чиқармоқца. Бу дунёнинг мафкуравий манзарасини, бир то-мондан, жаҳоннинг турли мамлакатларида ўзига хос тарзда ксчаетган этник жараёнларнинг инъикоси, иккинчи томондан, миллатлараро мупосабатларнинг характери ва ривожланишга фаол акстаъсир кўрсатувчи омил сифатида қараш имконини беради.
Миллий ҳаёт ва миллатлараро муносабатлар соҳасида онглилик ва аниқ мақсадни кўзлаб ҳаракат қилиш ҳолларининг кучайиб бориши миллий дифференциация ва интеграция жараёнлари ҳамда аксарият ҳолларда табиий-тарихий характерга эга бўлган кўп миллатлиликнинг ижтимоий-сиёсий омил-лар таъсирида янада чуқурлашувига сабаб бўлмоқда. Бу, бир томондан, дунё-нинг миллий асосда бўлинишининг давом этитоига, иккинчи томондан, мин-тақавий интеграция қутбларининг юзага келипгага замин яратадиган миллий сиёсатнинг ўзига хос моделларининг шаклланиишга олиб келмоқца.
Ўзбекистоннинг миллий сиёсат модели мавжуд маданий, лисоний, ди-ний хилма-хиллик - инсоний бойлик, миллатлараро тотувлик - ижтимоий-сиёсий барқарорлик аа тараққиёт омили деган ғояларга асосланади. Бу эса бунёдкорлик моҳиятига эга этник омилни жамиятдаги ижтимоий ҳамкорлик ва ҳамжиҳатликни таъминлаш учун сафарбар қилишга хизмат қилмоқда.
Ўз-ўзини тскшириш учун саволлар:
1. Миллатни ташкил этувчи асосий белгилар нималардан иборат?
2. Фуқаролик ва миллат бир хил тушунчалар ҳисобланадими?
3. Миллий ўзликни англаид деганда нимани тушунасиз?
4. Маънавий қайта тикланишни қандай англайсиз?