1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

beriladigan  tanaffus  bo’lib,  u  ish  vaqtiga  kiritilmaydi.  Barcha  xodimlarga  shunday 
tanaffus  berish  majburiy  ekanligi  qonun  hujjatlarida  nazarda  tutilgan.  Mehnat  Kodeksi 
127-moddasining  ikkinchi  qismiga  binoan,  dam  olish  va  ovqatlanish  uchun  beriladigan 
tanaffusning  boshlanish  va  tugash  vaqti  ichki  mehnat  tartibi  qoidalarida,  ish  smenasi 
jadvallarida yoki xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuvga binoan bevosita mehnat 
shartnomasida  belgilab  qo’yiladi.  Ish  vaqtining  normal  muddatida  ishlayotgan 

---

 
83 
korxonalarga  amaliyotda  bunday  tanaffuslarga  ko’picha  ish  kuni  boshlanganidan  keyin 
to’rt soat o’tgach, chiqilishi belgilangan bo’ladi. O’zining oshxonasi, qahvaxonasi, bufeti, 
hamda  turli  kompleks  taomlar  tayyorlanadigan  boshqa  umumiy  ovqatlanish  nuqtalari 
bo’lgan  korxonalarda  normal  ovqatlanishga  yetarli  muhlatdagi,  masalan,  muddati  30 
minutlik tanaffus beriladi.  Bunday sharoit  bo’lmagan  taqdirda tanaffus  muddati, tabiiyki, 
uzaytirilishi lozim.  
Ish  vaqti  jamlab  hisobga  olinganda  ayrim  kunlari  kudalik  ish  (smena)  muddati, 
aytaylik,  10,  11  yoki  12  soatga  borganda,  korxonada  da  olish  va  ovqatlanish  uchun 
xodimlarga  ikki  marta  tanaffus  berish  nazarda  tutilmog’i  kerak.  Aksincha,  ish  vaqtining 
qisqartirilgan  muddatida,  to’liqsiz  ish  kuni  va  shu  kabilarda  tanaffusni  umuman 
belgilamaslik ham mumkin. 
Ba’zi  korxonalarda  ishlab  chiqarish  sharoitlari  ko’pincha  ishni  to’xtatib  turishga 
imkon  bermaydi,  binobarin,  dam  olish  va  ovqatlanish  uchun  xodimlarga  tanaffus 
belgilashning iloji ham yo’q. Chunonchi, bolalar bog’chasi tarbiyachisi bolalarni qarovsiz 
qoldirib,  ishdagi    tanaffusdan  o’z  xohishiga  ko’ra  foydalana  olmaydi.  Nazorat  o’tkazish 
punkti  nazoratchilari,  axborotni  uzluksiz,  qabul  qilib  uzatish  pultida  ishlayotgan 
operatorlar va shu kabi kasb egalari navbatchilikni tashlab keta olmaydilar.  
Bunday ishlarni bajaruvchi xodimlarga ish beruvchi bevosita ish vaqtida ovqatlanib 
imkoniyatini  ta’min etishi shart. Jumladan, bolalar bog’chasi tarbiyachilariga  ovqatlanib 
olish uchun belgilanadigan vaqt, masalan ular tarbiyasida bo’lgan bolalarning ovqatlanish 
vaqtiga  to’g’rilanishi  yoki boshqa  vaqt tayin etilishi (aytaylik,  yasli  grappasidagi  bolalar 
ovqatlanib bo’lib, uxlash uchun yotgan paytda) mumki.  
Mehnat  to’g’risidagi  qonunlar  va  boshqa  normativ  hujjatlarda  yuqorida  aytib 
o’tilganidek, bajarilayotgan  ishlarning o’ziga  xos jihati va  xususiyatlarini,  hamda boshqa 
holatlarni  inobatga  olib,  dam  olish  va  ovqatlanish  uchun  beriladigan  tanaffuslardan 
tashqari,  qo’shimcha  tanaffuslar  berish  ham  nazarda  tutilishi  mumkin.  Ana  shunday 
tanaffuslardan  biri  Mehnat  Kodeksining  236-moddasida  nazarda  tutilgan  va  u  bolani 
ovqatlantirish  uchun  ayollarga  beriladi.  Bu  tanaffuslar  har  uch  soat  oralatib  har  biri  30 
minutdan  kam  bo’lmagan  muddat  bilan  berilishi  kerak.  2  yoshga  to’lmagan  ikki  yoki 
undan ortiq bolasi bo’lgan taqdirda tanaffusning muddati kamida bir soat qilib belgilanadi. 
Bolani ovqatlantirish uchun beriladigan tanaffuslar ish vaqtiga kiritiladi va o’rtacha oylik 
ish  haqi  hisobi  bo’yicha  haq  to’lanadi.  Chunonchi,  kompyuter  va  tashkiliy  texnika  bilan 
ishlovchilar  uchun  O’zbekiston  Respublikasi  Sog’liqni  saqlash  vazirining  o’rinbosari, 
bosh sanitariya vrachi tomonidan 1996 yil 20 sentyabrda tasdiqlagan saitariya qoidalari va 
normalariga binoan  kompyuterda  ishlaganda  har bir  yarim-ikki soatda keyin  muddati 10-
15  minutlik  qo’shimcha  tanaffuslar  bo’lishi,  tushlik  tanaffus  muddati  kamida  40  minut 
bo’lishi belgilab qo’yilga. Yuqorida zikr qilingan dam olish uchun beriladigan qo’shimcha 
tanaffuslar ish vaqtiga kiritilishi lozim.  
Kundalik  dam  olish.  Kundalik  dam  olish–bu  bir  ish  kuni  (smena)  tugashi  bilan 
keyingi kungi (smenadagi) ish boshlanishi o’rtasidagi vaqtdir. Kundalik dam olishning eng 
kam muddati qonun bilan belgilab qo’yilgan. Mehnat Kodeksining 128-moddasiga binoan, 
u o’n ikki soatdan kam bo’lishi mumkin emas.  
Har  haftalik  dam  olish.  Har  haftalik  dam  olish    deganda  xodimlarga  har  hafta 
uchun  kafolatlangan  ishdan  xoli  dam  olish  kunlari  tushuniladi.  Xodimlarga  har  bir  ish 
haftasida  dam  olish  kunlari  kafolatlangan  bo’lib,  ularning  soni  (bir  yoki  ikki  dam  olish 
kuni)  korxonada  joriy  etilgan  ish  haftasi  turiga  bog’liqdir.  Chunonchi,  Mehnat 
Kodeksining  129-moddasiga  binoan,  besh  kunlik  ish  haftasida  xodimlarga  haftada  ikki 
dam olish kuni, olti  ish kunlik  haftasida esa bir dam olish  kuni   berilishi kerak. Uzluksiz 

---

 
84 
ishlab  chiqarishga  asoslangan  korxonalar  xodimlarining  dam  olish  kulari  kalendardagi 
dam  olish  kunlariga  to’g’ri  kelmasligi  mumkin  va  ular  belgilangan  tartibda  korxonada 
tasdiqlangan ish smenasi jadvallariga binoan, xodimlarning har bir guruhiga haftaning turli 
kunlarida  navbati  bilan  berib  borilishi  mumkin.  Shu  sababli,  agar  bunday  korxonalarda 
jadval  bo’yicha  ish  smenasi  yakshanba  kuniga  to’g’ri  kelib  qolsa,  bunday  paytda 
yakshanba kuni oddiy ish kuni sanaladi.  
Vaxta  usulida  ishlashning  o’ziga  xos  xususiyati  qat’iyan  taqozo  qiladiki,  bunday 
usulda  ishlagan  davrda  ish  jadvaliga  har  haftalik  dam  olish  kunlarini  kiritish  maqsadga 
nomuvofiqdir. Birinchidan, bu narsa xodimning manfaatlariga mos emas, chunki uning o’z 
olasi  davrasida  dam  olishni  ta’minlay  olmaydi.  Buning  ustiga  vaxta  usulida  ish 
bajaradigan  joylarda  ko’pincha  dam  olish,  uchun  tuzukroq  sharoit  bo’lmaydi.  Bundan 
tashqari,  vaxta  usulida  ishlaganda  ishlab  chiqarish–texnikaviy  sharoitlarga  ko’ra,  odatda, 
ishlarni  to’xtatib  turish  mumkin  bo’lmaydi.  Ana  shularni  inobatga  olib,  vaxta  usulida 
ishlash davriga to’g’ri keladigan har haftalik dam olish kunlarini olti haftasida bir va bsh 
kunlik  ish  haftasida  ikki  dam  olish  kuni  hisobidan  kelib  chiqib,  jamlab  boriladi  va 
vaxtalararo dam olish vaqtida beriladi.  
Bayram kunlari. Bayram kuni-bu mamlakat hayoti uchun, uning tarixi uchun yoki 
xalqi uchun muhim ahamiyatga molik voqyea-hodisaga bag’ishlab, belgilagan tartibda e’lo 
qilingan  kalendar  sanadir.  Mehnat  Kodeksining  131-moddasiga  muvofiq,  O’zbekiston 
Respublikasida quyidagi kunlar bayram (ishlanmaydigan) kunlardir: 
1-yanvar-Yangi yil;  
8 mart-Xotin qizlar kuni;  
21 mart-Navro’z bayrami;  
9 may –Xotira va qadrlash kuni;  
1 sentyabr-Mustaqillik kuni;  
1 oktyabr-O’qituvchi va murabbiylar kuni;  
8 dekabr-Kostitutsiya kuni;  
Ro’za hayit (Iyd al-Fitr)–diniy bayramning birinchi kuni;  
Qurbon hayit (Iyd al-Adha)-diniy bayramning birinchi kuni.  
Qonun bilan belgilab qo’yilgan bayram (ishlanmaydigan) kunlarini ish beruvchi ish 
kuni deb e’lon qilishga yoki ularni boshqa bir kunga ko’chirishga haqli emas. 
Qonun  ayrim  ishlarni  bayram  (ishlanmaydigan)  kunlari  bajarish  imkoniyatiga  yo’l 
qo’yadi, hamda ularning aniq ro’yxatini belgilab beradi. Chunonchi, Mehnat Kodeksi 132-
moddasining  uchinchi  qismiga  binoan,  ishlab  chiqarish-texnika  sharoitlari  va  boshqa 
sharoitlarga  (uzluksiz  ishlaydigan  korxonalar,  ob’yektlarni  qo’riqlash,  ularning 
xavfsizligini  ta’minlash  kabilarga)  ko’ra,  ishni  to’xtatib  turish  mumkin  bo’lmagan 
joylarda,  aholiga  xizmat  ko’rsatish  zarurati  bo’lgan  ishlarda,  shuningdek,  kechiktirib 
bo’lmaydigan  ta’mirlash  ishlarida  bayram  (ishlanmaydigan)  kunlari  ishlashga  yo’l 
qo’yiladi. Har qanday holda ham, bayram (ishlanmaydigan) kunlaridagi ish uchun kamida 
ikki hissa miqdorida haq to’lanadi.