1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

-innovatsion  funktsiya  (nizo  o’zgarishlarga  sabab  bo’ladi,  ularni  rag’batlantiradi, 
ularning muqarrarligini namoyish qiladi). 
Demak,  mehnat  nizolari-bu  mehnat  to’g’risidagi  qonunlar  va  boshqa  me’yoriy 
aktlar,  jamoa  shartnomasi  va  mehnat  to’g’risidagi  boshqa  bitimlar,  shuningdek,  mehnat 
shartnomasi  (kotrakt)  shartlarining  qo’llanilishi  yuzasidan  xodimlar  bilan  ma’muriyat 
o’rtasi yuzaga keladigan kelishmovchiliklar va ixtiloflardan iboratdir.  
Mehnat nizolarining sabablari. 
Mehnat sohasidagi nizolarning sabablarini tadqiq etish ularni hal etish imkoniyatlari 
va tamoyillarini belgilash imkonini beradi.  
Mehnat sohasidagi nizolarning sabablarini ular asosida yotgan ziddiyatlar tiplaridan 
kelib chiqib, qarab chiqish mumkin:  
1.Taqsimlash  munosabatlari  muammolari.  Taqsimlash  munosabatlari  bilan  bog’liq 
ravishda  mehnat nizolari  kelib chiqishi  mumkin,  bunga  ne’matlarning taqsimlanishi  fakti 
(adolatli,  adolatsiz),  o’zlashtirilgan,  olingan  ne’matlarni  qayta  taqsimlash,  boyliklarni 
taqsimlash  printsipi,  mezoni  sabab  bo’ladi.  Taqsimlashdagi  kelishmovchiliklardan  ko’ra, 
qayta taqsimlashdagi kelishmovchilik kuchliroq bo’ladi, taqsimlash printsipi tufayli  kelib 
chiqqan  kelishmovchilik  haqiqiy  taqsimlashdan  ko’ra  birmuncha  g’oyaviy  va  amaliy 
xususiyatga  ega  bo’ladi.  Masalan,  agar  barcha  xodimlar  o’zlarining  baholariga,  yetarli 
darajada yaxshi mehnat sharoitiga ega bo’lsalar, ular o’rtasida nizo kelib chiqmaydi, agar 
mehnat natijalari bir xil bo’lsa-yu, lekin xodimlar guruhlaridan bittasining ish haqi yetarli 
asos  bo’lmagan  holda  birmuncha  oshirib  yuborilgan  bo’lsa,  kelishmovchiliklar  paydo 
bo’lishi  turgan  gap.  Ishlab  chiqarish    sharoitida    kelishmovchiliklarning  ob`ektiv  va 
mavzusi    faqat  ish  haqining  o`zi  emas,  balki    mehnat  sharoiti  va  mazmuni,  ishlab  
chiqarish normasi va shu kabilar ham bo`lishi mumkin. 
2.Funkitsional  o`zaro  hamjihatlik  murakkablari.  Kuzatuvlarning  ko`rsatishicha 
ko`pincha  alohida  faollik  ko`rsatuv-chilar  kelishmovchilikka    boradilar.  Birovlarning 
boshqalarga  qaraganda    ish  bilan  kamroq  band    bo`lishi  yoki  ishlamasligi    nizom 
vaziyatlari kelib chiqishiga  sabab bo`ladi. 
3.Rolli  ziddiyatlar.  Tashkiliy-mehnat  munosabatlarida  ziddiyatli  vaziyatlar 
ko`pincha shaxslar va guruhlar bajaradigan rollar bilan vujudga keltiriladi, ya`ni  rolli nizo 
sodir bo`ladi. Masalan, ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar asosiy va yordamchi ishlar 

---

 
185 
bilan  band  bo`lgan  ishchilar  o`zaro  turli  mas`uliyat    darajasi,  maqsadlarning 
nomuvofiqligi, qattiq bog`liqlik va rasmiylik  bilan aloqada  bo`ladilar. 
4.Faqat  ishga  doir  kelishmovchiliklar.  Mazkur  holatda,  kelishmovchilik 
o`zlashtirish bilan bog`liq  emas, balki  ishni  tashkil  etish to`g`risidagi qarashlarda kasbiy 
tafakkurning  xilma-xilligiga,  ishlab    chiqarish  muammolarini,  qzaro  munosabatlar 
normalarini  to`g`ri hal  qilishga va shu kabilarga asoslandi. 
5.Aybni,  mas`uliyatni  taqsimlash.  Agar  tashkilotning  ishi    yurishmay,  orqaga 
ketayotgan  bo`lsa,  u  norentabel’  ishlaydi,  bankrotlik    yoqasidan  bo`ladi,  bu  esa  nizom 
vaziyatni  vujudga  kelishtirish  mumkin.  Butun  mehnat    guruhi,    tashkilot    kamdan-kam 
holatlarda  javobgarlikni    o`z  zimmasiga  oladi,  ko`pincha  aybdorni  qidirib  topish    ancha 
qiyin  bo`ladi,  ayb  u  shaxsdan  olib  boshqasiga  yuklanadi,  bu  hol  mehnat  sohasidagi  
nizoning sababchisi bo`ladi.  
6.Etakchilik.  Tashkiliy  mehnat  munosabatlarida  rasmiy  rahbarlik  qilish  bilan  bir 
qatorda,  hamisha  normal  bo`lmagan  raqobotchilik,  tashabbus  ko`rsatish,  ustun  bo`lishga 
intilish  hollarda  namayon  bo`ladi.  Natijada,  mehnat    sohasidagi  nizo  hokimiyat  va 
hukumronlik uchun ko`rash sifatida, bandlik, o`z ishini saqlab qolish murabbiylik, nufuzli  
vazifalarni bajarish uchun  ko`rash tarzida kechadi.