1. Inflyatsiya haqida nazariy tushuncha Inflyatsiyaning turlari va uning kelib chiqish sabablari Inflyatsiya sabablari

3. Inflyatsiya sabablari

Inflyatsiya XVIII asrning o’rtalarida muomalaga ta’minlanmagan juda ko’p miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzagachiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so’zidan olingan va shishish, ko’pchish, ko’tarilish ma’nosini anglatadi) o’z mohiyagiga asosan pulning kadrsizlanishi, tovar va xizmatlarga bo’lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi jarayonini anglatadi. Shuni ta’kddlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi inflyatsiya nisbatan me’yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga, chiqishi mumkin. Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlara bo’lgan baholarni muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish  qobiliyatini  pasayishi  bilan  bir  qatorda  ishlab  chiqarish  jarayonidagi nomutanosiblik,  pul  muomalasi,  moliya  xamda    kredit    sohasidagi    salbiy  omillar bilan tasniflanadi. Inflyatsiyaning yuzaga  hiqishining asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyot tarmoqlari, jamg’arma  va  iste’mol,  talab  va  taklif,  davlat daromadlari va  xarajatlari, xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagi mutanosibligi  hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab o’tgan omillar o’z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta’sir etishi mumkin.

Xalqaro  amaliyotda  iqtisodchi  olimlar  inflyatsiyaning  yuzaga  chiqadigan  omillar asosan ikki guruxga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar.

1. Ichki omillarni mohiyagiga asosan pullik (monetar) va pulsiz  omillarga ajratish  mumkin.  Pullik  omillarga  davlat  moliyasining  inqirozi,  byudjetning taqchilligini  mavjudligi. Davlat  qarzdorligini  ortishi,  pul  emissiyasi,  kredit dastaklarining  aylanishini  ko’payishi,  pul  aylanmasining  tezligi  va  boshqalar  kiradi. Pulsiz omillarga milliy iqtisodiyot tarmoqlari o’rtasidagi nomutanosiblik, 

tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat 
ko’rsatish sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx shakllantirishdagi davlat  monopoliyasi,  markaziy  bankning  kredit  ekspansiya   va boshqa omillarni kiritish mumkin; 

2. Tashqi omillar o’z mohiyatiga asosan biron aniq davlat rivojlanishiga ta’sir etadigan dunyoda  amalga  oshayotgan  jarayonlarni  aks  ettiradi.Ushbu omilga dunyo mamlakatlarida yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom ashyo, ensrgtetika, neft, valyuta inkirozlarni  kiritish  mumkin.  Ushbu  omilni tashqari  biron bir davlatning  boshqa  davlatlarga  nisbatan  olib  boradigan  davlat miqyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga oshirilishini  ham  kiritish  mumkin.  Biz  quyidagi  chizmada  inflyatsiyani yuzagachiqish  shakllarini  taxlil  etamiz. Ushbu chizma tahlilidan ko’rinib turibdiki, inflatsiya asosan  uch yo’nalishda  yuzaga chiqadi. Birinchi yo’nalishda maxsulotlar, ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narxlarni asossiz ravishda o’sib ketishi tufayli pul qadrsizlana bopshlaydi. Buning natijasida milliy valyutaning xarid qilish qobiliyagi tushib ketadi.

Ikkinchiyo’nalishda,xorijiy  valyutalarga  nisbatan  milliy  valyutaning  kursi  pasayib  ketadi. Buning natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholisi erkin muomaladagi xorijiy valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki va boshqalarni) jamg’ara boshlaydi. Uchinchi yo’nalishda oltinga bo’lgan milliy pul birligida ifodalangan narx ko’tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholi o’rtasida, oltinning to’planib qolishi amalga oshadi. Odatda inflyatsiyani ikki xilga talab inflyatsiyasi va taklif  inflyatsiyasiga  ajratiladi. Talab inflyatsiyasi - bu iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda kelib chiqadi. Ya’ni, to’liq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlari o’sib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real tovarlar narxining ko’payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab inflyatsiyasi kelib chiqadi.Yoki,oddiy so’zlar bilan aytganda, «xaddan ziyod pullar haddan kam tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar aholining ish bilan to’liq bandligi va ish haqining oshib borishi hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik,narx  ,ishlab chiqarish sur’atlari kabi ko’pgina omillarga bog’liq. Iqtisod  pasayish  holatida  bo’lganda  mamlakatda  jami  talab  oshsa,  ishlab

chiqarish  hajmi  ko’payadi,  ishsizlik  kamayadi,  narx  darajasi  esa  deyarli 

o’zgarmaydi  yoki  kam  miqdorda  o’zgaradi.  Narx  o’zgarmasligining  sababi shundaki  katta  hajmdagi    bo’sh  turgan  mehnat  va  xom  ashyo resurlarini shu o’zgarmas narxda ishga tushirish mumkin bo’ladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish haqini  oshirishni  talab  qilmaydi,  uning  uchun  ishga  yollanishning o’zikifoya hamda qo’shimcha stanok sotib olishga hojat yo’q. 

Bundan  tashqari,  narx  ishchi  kuchini  to’la  ish  bilan  bandligiga  erishishdan oldin ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat korxonalarida bo’sh turgan resurs va zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to’liq jalb qilinadi, natijada ular talabning o’sishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko’payibketadi, natijada narx yana osha boshlaydi.

Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o’sishi, yani pullarningm miqdori o’sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi: 
1. Sokin inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo’lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladian xizmatlarga bo’lgan narxnavolar yiliga o’rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saklanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi.

2. Shiddatli inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlanayotgan 

mamlakatlarda  mavjud  bo’lib,  ushbu  xolatda  mahsulotlar,  bajariladigan  ishlar  va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx- navolar yiliga o’rtacha 10% dan 100% gacha  ba’zi  holatlarda  200%  gacha  oshishi  mumukin.  Buning  natijasida muomaladagi  pul  massasi  ko’payadi  va  milliy  pul  birliginnng xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o’rtasida milliy pul birligini jamg’arishi emas, balki oltin, ko’chmas mulk holatida jamg’arishi jarayoni kuchayadi. 

3. Jilovlanmagan  (giperinflyatsiya)  inflyatsiya.  Ushbu inflyatsiya holatida 

mahsulotlar,  bajariladigan  ishlar  va  ko’rsatiladigan  xizmatlarga  bo’lgan  narx-
navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortik darajada oshadi.  Ushbuxolatda  milliy  ikgisodiyotda  inqiroz  yuzaga  chiqadi.    Buning  natijasida  ishlabchiqarish va bozor boshkaruvsiz faoliyat ko’rsatadiki, narx va ish haki o’rtasidagi 
farq  ortadi.  Mamlakat  aholisi  qo’lidagi  kogoz  pullarga  tovarlar  sotib  oladi.    Bu holat  esa  muomalada    tovar    massasi    bilan    tovar    va    xizmatlar    bilanta’minlanmagan ortiqcha qog’oz pullari to’lib toshishiga olib keladi. 

Yuqorida  ta’kidlab  o’tganimizdek,  inflyatsiyaning  asosiy  sababi  odatda  bir emas, balki bir nechta bo’lib o’zaro mahkam bog’langan bo’ladi va narxining ko’tarilib borishi bilangiia namoyon bo’lib qolmaydi, balki narxni boshqarilishiga ham bog’liq bo’ladi.

Ta’kidlash joizki,oltin va kumush tangalar  pul  vazifasini  bajargan  davrda iqtisodiyotda  inflyatsiya  muammosi  mavjud  bo‘lmagan.  Metall  pullar  o‘rnini qog‘oz  va  tanga  pullar  egallagandan  so‘ng  iqtisodiyotda  inflyatsiya  bilan  bog‘liq ziddiyatli  holatlar  vujudga  kela  boshladi.  Chunki,  qog‘oz  va  tanga  pullar  o‘zida haqiqiy  qiymatni  aks  ettirmaydi.  Dastlabki  davrda  ushbu  pullar  oltin  va  kumush metallar hamda tovarlar bilan ta’minlangan edi.

Inflyatsiyaning  vujudga  kelishiga  muomala  va  ishlab  chiqarish  sohasi, 

shuningdek, mamlakatdagi iqtisodiy – siyosiy omillar hamsabab bo‘ladi. 

Inflyatsiyaning  vujudga  kelishida  pul  muomalasi  omillariga  byudjet 

taqchilligini qoplash maqsadida muomalaga qo‘shimcha tarzda chiqarilgan pullar, 
iqtisodiyotda asossiz ravishda berilgan kreditlar hajmining ortib borishi, mamlakat 
pul – kredit siyosatiga aholi ishonchining pasayishi va boshqalar sabab bo‘ladi. 
Ishlab chiqarish va iqtisodiy siyosiy omillarga mamlakatda import hajmining 
eksport  hajmidan  ortib  ketishi,  tovarlar  va  ko‘rsatilayotgan  xizmatlar  hajmi  va sifatining pastligi, byudjet – soliq siyosati, mamlakatning tashqi va ichki iqtisodiy munosabatlar doirasida amalga oshirayotgan siyosati va boshqalar sabab bo‘ladi. 

Inflyatsiyaning  vujudga  kelishining  asosiy  sabablaridan  biri  iqtisodiyotdagi yalpi  talab  va  yalpi  taklif  o‘rtasidagi  muvozanatning  buzilishidir.  Inflyatsiya sharoitida  kapital  ishlab  chiqarish  doirasidan  muomala  doirasiga  oqib  o‘ta 

boshlaydi,  chunki  ishlab  chiqarish  jarayoni  iqtisodiy jihatdan  samarasiz  sohaga aylanib  boradi.  Muomala  jarayoni  ko‘p  vaqtni  talab  etmaganligi  bois,  dastlabki bosqichlarda  uning  ishtirokchilariga  ma’lum  miqdorda  iqtisodiy  foyda  keltiradi, lekin inflyatsiya jarayonlarini tezlashtirishga xizmat qiladi. Inflyatsiya mexanizmi o‘z – o‘zidan rivojlanib, barcha soha va tarmoqlarni qamrab oladi, uning ta’sirida jamg‘armalar hajmi qisqaradi, kredit, investitsiya va tovarlar taklifi kamayadi.    

 Inflyatsiyani  keltirib  chiqaruvchi  birinchi  sabab  –  mamlakatda  bozor 

mexanizmlarining  to‘liq  joriy  etilmasligi,  davlatning  byudjet  daromadlari  va 
xarajatlari  ustidan  monopol  tartibini  joriy  etishi  hisoblanadi.  Bunda  davlat 
byudjetining  daromadlaridan  ortiqcha  bo‘lgan  xarajatlar,  ya’ni  byudjet  taqchilligi muomalaga  qo‘shimcha  pullar  chiqarish  yo‘li  bilan  qoplanadi.    Byudjet 
taqchilligini  qoplash  uchun  muomalaga  chiqarilgan  pullar  tovar  moddiy 
qiymatliklari  bilan  ta’minlanmaganligi  oqibatida  mamlakatda  inflyatsiya 
darajasining ortishiga olib keladi.