1. Atrof muhitga bo’ladigan ta’sir turlari Atrof muhitga bo’ladigan ta’sir xarakteri Atrof muhitga bo’ladigan ta’sir taxlili

Reja:

1.Atrof muhitga bo’ladigan ta’sir turlari

2 .Atrof muhitga bo’ladigan ta’sir xarakteri

3 .Atrof muhitga bo’ladigan ta’sir taxlili

Yangi ob`ektlarni loyihalashda, ob`ektlarni rekonetruksiya qilishda yoki ularni tugatishda ularni ATMga bo’lgan ta`sirini baholash zarur bo’ladi. ATMTB - bu muhitga, kishilarni sohligiga, yashash sharoitiga kutila¸tgan ta`sirni anihlashga va bashorat hilishga yo’naltirilgan, turli tadbirlar va loyihalar asosidagi faoliyat tushiniladi. So’ng olingan axborotlar hayta ishlanadi.

1975 yildan boshlab ko’p davlatlarda, shu jumladan ¡zbekistonda ham ATB amalga oshirila boshladi.Bu jarayonning asosiy tarkibiy hismi bo’lib, u yoki bu loyihaga nisbatan harorlarni habul hilishda barcha ekologik manfaatlarni har tomonlama hisobga olish hisoblanadi.Bu loyiha ¸ butunlay yangi ¸ki o’zgartirilayotgan, to’ldirilayotgan loyiha bo’lishi mumkin. ATM ga bo’lgan ta`sir jara¸nini turli mamlakatlar doirasida turlicha tassavvur hiladilar. haerda halh kambahal yashasa, u erda ozih-ovhatga, yashash joyiga, tibbiy xizmatga, o’hishga bo’lgan ehti¸j manfaatlari birinchi o’rinda turadi. U erlardagi ihtisodni rivojlanish darajasiga harab ATMga bo’lgan munosabat o’zgacha bo’ladi. ya`ni bu kishilar TMga bo’lgan antropogen ta`sirni degradasiyasi bilan hisoblashishmaydi Tabiiy, ihtisodiy va ijtimoiy ta`sirni baholash loyihalarni tadbih hilish va amalga oshirish harajatlarini hisobga olgan holda o’tkaziladi.

ATMTBning asosiy etaplari vaht va masshtabi bo’yicha tasniflanadi. Rivojlangan davlatlar tajribalariga asosan yirik regional loyihalarni ta`sirini uch davrdagi oralihda ko’riladi.

- ob`ektni hurish davrida (chang, shovhin, ijt.siljinishlar).

- hurilish tugagandan keyingi muhitdagi geografik o’zgarishlar (yo’llar ohar suvlar).

- ob`ektga uzoh vahtdan keyin muallif loyihalashda ko’zda tutmagan ATM ta`sirlar paydo bo’lishi mumkin.

Bu vahtinchalik boshichlar ba`zi bir fazoviy masshtablarni o’z ichiga oladi:

- bevosita ta`sirdagi hududlar.

- bu hududlarga ho’shni hududlar (transchegaraviy ifloslanishlar).

- global mihi¸sdagi ta`sir doirasi.

ATMTB hatnashchilari Nizomda ko’rsatilgan.

- tashabbuskor (investor) moliyalaydi.

- investorlar\ buyurmachi, ATMTBni o’tkazishni tashkil etadi.

- loyihachi, ATMTBni o’tkazadi, ekologik sharoitni hisobga oladi, ekologik ekspertiza o’tkazish talablari hahidagi hujjatlarni tay¸rlaydi.

Hujjatlarda huyidagilar aks ettiriladi.

- loyihani tadbih hilish mahsadi;

- konkret hududdagi ekologik holatni tavsiflari variantlari.

Bu hujjatlar Davlat ekspertizasiga yuboriladi, Resp. Dav. TMh ¸ki uning joylardagi organlari o’tkazadi. Zarur paytda jamoatchilik ekspertizasi o’tkaziladi. U ilmiy jamoalar ¸ki jamoat birlashmalari tomonidan o’tkaziladi.

Bu jara¸nni markazida loyihani mahsadlarini shakllantirish turadi. Keyingi boshich - bu taklif etilgan variantlarni tahlil hilish. Bu jara¸nda mutaxassislar, muammoni yaxshi biluvchilar hatnashadilar.

ATMTBni o’tkazishda so’rov o’tkazish va natijalarni hayta ishlash masalalari ko’rib chihiladi. Bu turli ko’rinishda o’tkaziladi, anketa, ahliy hujum, dilkussiya tarzida.ATMTB hahidagi ariza ijtimoiy-ihtisodiy aspektlarga bahishlanadi. Unda infrastruktura tuzilmasi, aholining bandligi, demografii, turar joylar.

Arizada asosiy manbalar hahidagi to’lih ma`lumot, resurslardan foydalanish, tarixiy boyliklar, tabiiy landshaftlar, faoliyatni havflilik darajasi kabilar ifodalanadi.

Arizadagi barcha ma`lumotlar o’sha tumandagi halhha tegishli va ular kerakli ma`lumotlarni talab etishlariga hahli. Ma`lumotlar, savollarga javoblar to’hri va real bo’lishi va kafolatli bo’lishi kerak.

Ariza tahlil hilinib bo’lishgandan so’ng davlatning boshharuv va nazorat organlariga, kasaba uyushma birlashmalariga, jamoat tashkilotlariga yuboriladi. Mahalliy o’z-o’zini boshharish organlarni bu axborotlarni muhokama hilishga ruhsatnomasi bo’lishi kerak. Bu erda jamoat fikrini eshitish, o’rganishga katta e`tibor berilishi kerak.

Bu axborotlarni albatta jamoatga eshittirilishi, ularni hizihishlarini hisobga olinihi kerak bo’ladi. bunday loyihalarni e`lon hilish, amalga oshirish uning hamrov masshtabiga bohlih bo’ladi. Loyihalarda albatta bo’lishi mumkin bo’lgan avariyalar, havflilik darajalari, ohibatlarni tugatish chora-tadbirlari ¸ritishi kerak. Loyihalardagi aytilgan kamchiliklar albatta e`tiborga olinishi kerak. Buyurtmachi va bajaruvchilar o’zlarini fikrlarini asoslab, loyihani bajarilishini ta`minlashlari kerak bo’ladi.

Kimyoviy moddalar tavsifnomasi. Inson, qolaversa barcha jonivorlar olami yashayotgan atrof muhit, tabiiy hodisalar, jumladan vulqonlar, zilzila, metioritlar tushishi, to'fon, dovul, yong'inlar, qurg'oqchilik, shuningdek bevosita inson faoliyatlari natijasida atrof muhit ifloslanishi kuzatiladi. Atrof muhitni tabiiy va antropogen ifloslanishi asosan kimyoviy moddalar ishtirokida kuzatiladi.Insonning tabiatga etkazgan salbiy ta'siri natijasi fan-texnika inklobi davrida, ayniqsa, avj oldi. Ilmiy texnika yutuqlari asosida zavod va fabrikalar rivojlanishi, qishloq xujaligining tiklanishi xalq xujaligining o'sishiga olib kelishi bilan bir qatorda tabiiy boyliklarining isrof bo'lishiga, chiqndilar bilan atrof-muhitni ifloslanishiga olib keldi.Atrof-muhitni ifloslantiruvchi moddalar asosan kimyoviy moddalar hisoblanadi. Ularni biz asosan ikki katta guruxga bo'lamiz: atrof-muhitni ifloslantiruchi kimyoviy moddalar va kimyo sanoati korxonalari tamonidan ishlab chiqariladigan kimyoviy preparatlar.

Hozirga qadar er qaridan 100 mlrd. tonnadan ortiq ko'mir, neft, torf kabilar qazib olingan. Ularning yoqilg'i sifatida ishlatilishi natijasida 3,8 mlrd. tonna kul, chang atmosferaga tarqalgan.Shu kul va chang bilan birgalikda 1,9 mlrd. mish'yak, va 1,2 mlrd. tonna zaxarli surma, sink, 68 mln t. rux, 4 mln t. qurg'oshin, kadmiy 20-22 ming t., nikel 50 ming t., ftor 4 ming t., fosfor (R₂O₅) 35 mln t., smob 15-48 ming t., pestisidlar 3.2 mln t., polixlorbifenil 500 ming t., benzopiren 8 ming t., ftor uglevodorodlari 710 ming t., mis: atmosferaga 65 ming t.; qattiq chiqindi sifatida 80 ming t.; 100 ming t. o'g'it sifatida tabiatga ya'niy havo, tuproq va suvga tushgan.havo, tuproq va suvga tashlanmoqda. Bu esa o'z navbatida tabiatdagi moddalar harikati natijasida deyarli barcha hayot muhitlarida to'planadi va tabiiy muvozanatni izdan chiqishiga olib keladi. Sanoat korxanalaridan atrof muhitga tashlanadigan va ishlab chiqariladigan kimyoviy moddalar. Atrof-muhitga 7 mlrd. tonnaga yaqin tushadigan sanoat korxonalari chiqindilariga asosan: uglerod oksidlari (SO, SO₂); oltingurgut oksidlari (SO, SO₂); vodorod oltingurguti (H₂S); azot oksidlari (NO, NOx); ammiak (NH₃); inert gazlardan: frionlar (SN₃ClF, C₂H₄ClF); vodorod ftorid (HF); uglevodorodlar (CH4, SnN_2+2n), og'ir metallar temir (Fe), qurg'oshin (Pb), nikel (Ni), simob va boshqalar.Ularni birnecha mingdan ortiq turlari mavjud. Atrof-muhitganga ta'siri bo'yicha sanoat korxonalari chiqindilarini miqdori bo'yicha: energetika (31%); avtomobilsozlik (24%); qora metallurgiya (14%); qurilish materiallari sanoati (11%); rangli metallurgiya (7%); neftni qaytaishlash (5%); kimyo sanoati (4%) va qolganlari boshqa tarmoqlarga tug'ri keladi. Atrofmuhitni ifloslantiruvchi yana bir kimyoviy moddalardan biri bu – zaharli kimyoviy preparatlar va kimyoviy o'g'itlar hmsoblanadi. Zaharli kimyoviy preparatlarni biz pestisidlar (lotincha suz pestis- zahar va cid- o'ldirmoq) deb ataymiz. Ularni kimyoviy tarkibiga ko'ra uch guruxga bo'lamiz: 1. anorganik birikmalar (margimush, mis, rux, ftor, bariy, simob, oltingurgut birikmalari, xloratlar va boshqa birikmalar); 2. o'simlik, zamburug', bakteriyalardan olinadigan (pirstiroidlar, anabazin, nikotin, bakterial preparatlar, antibiotiklar va boshqalar) kimyoviy moddalar; 3. organik birikmalar, ular ta'siri jihatidan aktiv moddalar hisoblanadilar.Pestisidlar ishlatilishiga qarab bir necha guruhga bo'linadi:

1. insektisidlar (insectum-hashorat, cido-o'ldirmoq) – o'simlik zararkunandalariga qarshi kurash preparatlar (akarasidlar-kanalarga qarshi; lavrisidlar-dumaloq chuvalchanglarga qarshi; nematosidlar-shilliq qurtlar va buzoqboshilar; zoosidlar-hayvonlar);