1. Alisher Navoiyning mumtoz poetikaga doir qarashlari aks etgan asarlari

Download 2,2 Mb. bet 45/93 Sana 23.07.2022 Hajmi 2,2 Mb. #841031

Bog'liq
barcha javob (1)

175	1	1	3
“Devoni Foniy”dagi marsiya-tarkibbandning badiiy xususiyatlari

Devonda keltirilgan marsiya-tarkibband shoirning ustozi

va piri Abdurahmon Jomiy vafoti munosabati bilan yaratilgan
bo‘lib, she’rga “Marsiyai hazrati Maxdum” deb nom qo‘yi.lgam-
Navoiy ustozi vafotiga bir yil to‘lganda uning qabri ustiga katta
maqbara qurdirib, marosim uyushtiradi va ushbu voqea munosabati
bilan marsiya yozadi. Marosimda mazkur marsiyani o‘sha
davrning mashhur olimlaridan biri Husayn Voiz Koshifiy o‘qib
beradi. Bu haqda Abulvose’ Nizomiyning “Maqomoti Mavlaviy
Jomiy” asarida ma’lumot keltiriladi. Marsiya 7 bandli bo‘lib,
har bir band 10 baytni o‘zi ichiga oladi (jami 140 misra). Bu
marsiya “Xamsat ul-mutahayyirin”ning xotimasiga ham kiritilgan.
Marsiya quyidagi bayt bilan boshlanadi:
H a r dam az anjumani charx jafoe digar ast,
H a r yak az an jumi и dog'i baloe digar ast.
(Mazmuni: Ha r dam osmon anjumanidan yangi bir jafo
keladi, Uning liar bir yulduzi yangi bir baloning dog'idir)
Ushbu tarkibband-marsiya aruz tizimining ramali musammani
maxbuni maqsur (ruknlari va taqti’i: foilotun failotun failotun
failon - V -----/ V V ------ /V V ------ / V V~ ) vaznida yozilgan.
Devonda keltirilgan marsiya-tarkibband shoirning ustozi va piri Abdurahmon Jomiy vafoti munosabati bilan yaratilgan bo‘lib, she'rga “Marsiyai hazrati Maxdum” deb nom qo‘yilgan. Navoiy ustozi vafotiga bir yil to‘lganda uning qabri ustiga katta maqbara qurdirib, marosim uyushtiradi va ushbu voqea munosabati bilan marsiya yozadi. Marosimda mazkur marsiyani o‘sha davrning mashhur olimlaridan biri Husayn Voiz Koshifiy o‘qib beradi. Bu haqda Abulvose' Nizomiyning “Maqomoti Mavlaviy Jomiy” asarida ma'lumot keltiriladi. Marsiya 7
bandli bo‘lib, har bir band 10 baytni o‘zi ichiga oladi (jami 140 misra). Bu marsiya “Xamsat ul-mutahayyirin”ning xotimasiga ham kiritilgan. Marsiya quyidagi bayt bilan boshlanadi:
Har dam az anjumani charx jafoe digar ast,
Har yak az anjumi u dog‘i baloe digar ast.
(Mazmuni:
Har dam osmon anjumanidan yangi bir jafo keladi,
Uning har bir yulduzi yangi bir baloning dog‘idir)
Ushbu tarkibband-marsiya aruz tizimining ramali musammani solimi maxbuni maqsur (ruknlari va taqti'i: foilotun failotun failotun failon – V– – / V V– – /V V– – / V V~ ) vaznida yozilgan.

175 “Devoni Foniy”dagi marsiya-tarkibbandning badiiy xususiyatlari

Devonda keltirilgan marsiya-tarkibband shoirning ustozi va piri Abdurahm on Jomiy vafoti munosabati bilan yaratilgan bo‘lib, she’rga “Marsiyai hazrati M axdum ” deb nom qo‘yi.lg£m- Navoiy ustozi vafotiga bir yil to‘lganda uning qabri ustiga katta maqbara qurdirib, marosim uyushtiradi va ushbu voqea munosabati bilan marsiya yozadi. Marosimda mazkur marsiyani o‘sha davrning mashhur olimlaridan biri Husayn Voiz Koshifiy o‘qib beradi. Bu haqda Abulvose’ Nizomiyning “Maqomoti M avlaviy Jomiy” asarida ma’lumot keltiriladi. Marsiya 7 bandli bo‘lib, har bir band 10 baytni o‘zi ichiga oladi (jam i 140 misra). Bu marsiya “Xamsat ul-mutahayyirin”ning xotimasiga ham kiri- tilgan. M arsiya quyidagi bayt bilan boshlanadi: Har dam az anjumani charx jafoe digar ast,
H a r yak az anjum i и dog'i baloe digar ast.
(M azm uni: H ar dam osmon anjumanidan yangi bir jafo keladi, Uning liar bir yulduzi yangi bir baloning dog'idir)
Ushbu tarkibband-marsiya aruz tizimining ramali musamma- ni maxbuni maqsur (ruknlari va taqti’i: foilotun failotun failo- tun failon - V -----/ V V ------ /V V ------ / V V~ ) vaznida yozilgan.

176-savol:mumtoz poetikada insho janri o’rni

Musulmon Sharqi adabiyotida insho janri ham mashhur bo'lib, asosan maktublar yig'indisidan iborat bo'lgan. Maktublar insho san’atini o'zida namoyon qilib, unda maktub bituvchining badiiy salohiyati, nuktadonligi,
so'zga hassosligi aks etgan. Bitiklarda maxsus axborot yetkazishdan ko'ra chuqur mazmun va yuksak badiiyatning ustuvor bo'lishiga e’tibor qaratilgan. Alisher Navoiy o'zining insho san’atiga bag'ishlangan “Munshaot” asari muqaddimasida she’riy parchalar bilan bezalgan go'zal maktublarni turkiy tilda ham yozish mumkinligini isbotlash maqsadida o'zi yozgan xatlarni to'plab, taqdim etayotganligini ma'lum qiladi. Shu ma’noda Navoiy “Munshaoti tarkibiga kirgan maktublarda turli badiiy san’atlar - o'xshatish, istiora, tashbih, mubolag'a va saj’ usulidan ko'plab o'rinlarda foydalanilganligi kuzatiladi. Deyarli har bir maktubda Qur’on oyatlari, hadislar, she’riy parchalar keltirilgan bo'lib, ular xat yuborilgan insonga fikrni yanada ta’sirchan tarzda yetkazishda xizmat qilgan

177-Baytni tahlil qiling (mavzu va g'oyasi, murakkab so'zlar lug'ati, she'riy san'atlar, umumiy ma'no-mazmuni):

Chekmay malak lutfung kuni juz zikr ila tasbih uni
Odam debon qahring tuni har dam “zalamno rabbano”
(Navoiy g’alali. Favoyid ul kibar) Shoir ushbu baytning ikkinchi misrasida Qur’oni karimdan “zalamno rabbano” (“zalamno rabbano anfusano” — ey rabbim, biz o‘zimizga zulm qildik) iqtibosini keltiradi. Bundan murod Tangri taolo odamga jon ato etayotganida, uning (odam) birinchi bor aksa urishi va barcha maloiklar istig‘for keltirishi, shayton alayhi la’na esa men nurdan, odam balchiqdan yaraldi deb, sajda qilmay kibrga ketganligi kabi ilohiy ma’nolarga ishoradir. BU G’AZALDA LUTF KUNI MALAKNING YA’NI SHAYTONNING ZIKR ETMASDAN KIBRGA BERILIB ODAMDAN O’ZINI USTUN QOYGANLIGI VA Allohning qahriga uchraganligiga ishora qilingan. G’AZALDA tanosub, tazod, iqtibos san’atlari qo’llangan.
Zikr-arabcha yodga olish, Xudoni yodga olish


178.Аҳмад Юганакийнинг “Ҳибат ул ҳақойиқ” асарида адабий қарашлар Hibat ul-haqoyiq‖ 254 baytdan iborat.
Adib Ahmad asarini yozishda SHarq adabiyoti an‘analarini davom ettiradi. Birinchi bob hamd bilan boshlanadi: YAratganga hamdu sano, Uning rahmatigaumidvorlik, asarni yozishdan Undan madad tilash, YAratganning borligini jamikiyaratilgan narsalar ko‘rsatib turgani, oqlikdan tirikni, tirikdan oqlikni yaratishi, qudrat egasi yagona Tangridan boshqasi yoqaligi haqida aytadi.Ikkinchi bob na‘tdan - Payg‘ambarning madhi, yaratilgan payg‘ambarlarorasida unga teng keladigan yo‘qligi, uni madh etishdan til lazzatlanishi, tilgashakar va asal bag‘ishlashi kabilardan iborat. SHuningdek, to‘rt xalifa – Sodiq(Hazrati Abu Bakr), Foruq (Hazrati Umar), Zayn nurin (Hazrati Usmon), Ali hammadh qilinadi.―Hibatul-haqoyiq‖ning maqsadi beshinchi bobdan boshlanadi. Adib Ahmadning maqsadi – pand noma adabiyotlariga xos komil insonni tarbiyalashning muhim omili bo‗lgan ilmning manfaati, jaholatning zarariga e‘tibor qaratish va kitobxonga etkazishdir. Insonning saodati kaliti ilmdadir, deydi Adib Ahmad. Bu o‘gitni―Qutadg‗u bilig‖ da ham ko‘rib o‘tgan edik. Ilm nafaqat insonning hayotida, balki davlat va jamiyatni boshqaruvda ham hukmdorlar uchun asosiy qurol. Adib Ahmad ilmning afzalliklari to‘g’risidagi o‘gitlarini davom ettirar ekan, suyakning mazmuni ilik bilan bo‘lganni kabi, insonning korki ham aql va tafakkur, ilm ekanini ta‘kidlagan holda, ilmli va ilmsiz odamlarning taqdirigi oid hayotiy dalillar keltiradi: ilmli kishilarning oti mashhur bo‘ldi, bilimsiz kishilar esatiriklayin o‘ldi, ularning ko‗rguligi shu bo‘ldi, deb quvonchlarini ham, afsusnadomatlarini ham yozadi. Adib Ahmad shu tariqa tazod san‘atidan foydalangan holda ilmlilikning insonuchun katta fazilat va ilmsizlikning og‘ir fojia ekani to‘g’risidagi qarashlarinidavom ettiradi, insonni bilimli bolishga da‘vat qiladi. Ahmad YUgnakiy ilmlilik va ilmsizlikni faqat ma‘lum shaxsiyatlarga xos fazilat va illat sifatida qaramaydi, balki bu ikki narsaning ostida jamiyatning manfaati va fojiasi borligiga ishora qiladi. Adib Ahmad ilmli va ilmsiz odamlar to‘g’risida so‘z yuritganda, faqat fanningma‘lum bir sohasiga oid dunyoviy ilmlarnigina nazarda tutmagan. Ilm, ma‘rifat tushunchalari hamma davrda ham keng ma‘noni ifoda etgan. Ilmli odam –dunyoqarashi keng, mulohazali, diniy bilimlarni ham puxta egallagan va ularga rioya qiladigan, zukko, hayotiy tajribasi katta, jamiyatdagi, insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni noziklik bilan ilg‘ab oladigan v a shunga qarab fikr yuritadigan, inson ko‘ngliga ozor bermaydigan va hokazo xislatlarga ega zotlardir. Oltinchi bobda ilm o‘rganish haqida alayhissalomning aytganlariga to‘xtalar ekan, ilmsiz odamga to‘g’ri so‘z ham ma‘nisiz bo‘lib tuyuladi, unday toifaga o‘git foydasizdir, deb hukm chiqaradi. Johil, nodon kimsalar ma‘rifatning qadrini aslo bilmasliklarini, ular har qancha yuvinsa ham pok bo‘lmasligini afsus bilan qaydetadi. Ettinchi bob oldingi bobning mantiqan davomidir.Sakkizinchi bobda muhim masalalar ko‘tarilgin. Bular – tilni tiyish va odobaxloq haqida. Mazkur bob targ‗ib-tashviq ma‘nosida emas, balki insonni Noto‘g’ri yo‘lni ko‘rsatadi, mulohazali bolishga, har bir so‘zni o‘ylab gapirishga da‘vat qiladi. Tiling bekta tutg‘il, tishing sinmasun,Qali chiqsa bekta, tishingni siyur, -[Tilingni tiy, tut, tishing sinmasin, agar so‘zlab yuborsang, tiling chiqib qolsa, tishingni sindiradi] deb oddiy hayotiy haqiqatni anglashga o‘rgatadi. Mulohazakorlik, o‘ylab so‘zlash aqlli odamga munosib. ―Ko‘p vaysagan til ayamaydigan yovdir,.. achchiq, erk berilgan til bir kun boshingga etadi‖ debkitobxonni balo-ofat tildan kelishi haqida ogohlantiradi, oltmishda ko‘p odamlar tilining dastidan boshidan judo bo‘lgani haqida dalillar keltiradi.
179-Сайфи Саройининг “Гулистон бит туркий” асарида адабий қарашлар
Sayfi Saroyining adabiy merosidan oz qismi etib kelgan. Uning bir nechag‗azallari, qasida, qit‘a, ruboiylari, ―Suhayl va Guldursun‖ dostoni va Sa‘diySHeroziyning ―Guliston‖ asarining o‘zbek tiliga qilgan erkin tarjimasi yetib kelgan. Sayfi Saroyi bu asariga ―Gulistoni bit-turkiy‖ deb nom qo‘ygan. Sayfi Saroyining she‘riy hikoyatlari didaktik mazmunda bo‘lib,insonlar orasidagi ahdu vafo, sadoqatga bag‘ishlangan. Jumladan, bir hikoyatida Sayfi Saroyi ishq yolida hatto jondan ham kechmoq lozim degan o‘gitni beradi. Bir yigit sevikli yori bilan kemaga o‘tirib, sayrga ketdilar. Tasodifan qarshi tomondan shamol kelib, to‘lqin ko‘tarildik va kemani suvga g‘arq qildi. Ikkalasi ham suv girdobiga tushib g‗arq bo‗la boshladilar. Nogahon bir odam kelib, yigitga qo‘lini cho‘zib qutqarishga shoshildi. SHunda yigit yordam qo‘lini cho‘zgan odamga, meni qo‘y, bor, yorimning qo‘lini tut, yordam ber, deb iltimos qildi. Shu voqeani hikoya qilib bo‘lgach, Sayfi Saroyi oshiqlikning qismatini shunday ifoda etadi:Haqiqat oshiq erning mazhabi ul,
Tilasang, bo‘lmaga oshiq, alay bol.
YOqarlar ul kishini o‘tqaz, yorin
Qo‘yib mehnat ichinda ketar yorin.
Sayfi Saroyining “Gulistoni bit-turkiy” asari. Saroyi bu asarida Sa‘diy―Guliston‖ining asosiy mag‘zini olib, yangi hikoyatlar, qit‘alar bilan boyitgan

180 'Ma'naviy san'atlar va ularning turlari (nazariy ma’lumot va misollar bilan)

Badiiy san’atlarning ikkinchi katta guruhi ma’noning birlamchiligiga asoslanib, badi’ ilmida ma’naviy san’atlar deb yuritiladi. Y.ls’hoqov tasnifida ular qiyosiy-assotsiativ usullar (tashbih, talmih, tansiq us-sifot va b.), istioraviy-ramziy tasvir usullari (majoz, istiora, kinoya va b.), fikrni dalillash (motivirovka) yo'llari (husni ta’lil, tamsil, irsoli masal va b.), emotsional- mubolag'ali tasvir usullari (mubolag'a, tashbihning ayrim turlari, ruju’, murojaat, savol-u javob va b.) kabi guruhlarga kiritilgan bo'lsa, Z.Mamajonov ularni o'xshatish asosidagi san’atlar (tashbih, tamsil, talmih, irsol ul-masal, laff va nashr), majoz asosidagi san’atlar (istiora, kinoya, tashxis, intoq), belgini kuchaytirish asosidagi san'atlar (mubolag'a, tafrit, iyg'ol va b.), ifoda usullari asosidagi san’atlar (mulamma’, tajohuli orif, mazhabi kalomiy, husni ta’lil, ruju’, savolu javob, nido va b.) degan guruhlarga kiritadi.

181-“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidagi qit'a janri badiiyati

Xazoyin ul-maoniy” kulliyotida qit’a janri ham yetakchi o‘rinni egallaydi. Qit’a (ar. “parcha” , “bo‘lak” , “qism” ) 2 baytdan bir necha baytgacha hajmda bo‘lgan, faqat juft misralari qofiyalanadigan (ba , da, ea ...) baytli she’r shakli hisoblanadi.Turkiy adabiyotda qit’aning ilk namunalari Nosiruddin Rabg‘uziyning “Qisasi Rabg‘uziy” asarida uchraydi43. Qit’a, asosan, falsafiy, ijtimoiy va axloq-odob bilan bog‘liq mavzularda yaratilgan. Shuningdek, qit’a nasriy asarlarda ma’lum bir masala haqidagi fikr-mulohazalarga yakun sifatida“qissadan hissa” tarzida keltirilgan.Alisher Navoiy qit’alarini mavzusiga ko‘ra shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin:1) ijtimoiy hayot masalalari aks etgan falsafiy-axloqiy mazmundagi qit’alar:
Quloqda asra garonmoya so'zniyu fihr et
K i, dursiz o‘lsa, ne bo‘lg‘usidur sadaf holi.
So'zungni dag‘i ko'ngul ichra asrag‘ilkim, hayf
K im , uyla durjni guhardin etkasen xoliy.
Bu durju ikki sadafni to‘la dur etkanga,
Zihiy uluvvi guhar, balki gavhari oliy.
2) muayyan davr voqea-hodisalari hamda u yoki bu guruh vakillari faoliyati haqidagi qit’alar:
Falon kotib ar xatni mundoq yozar,
Bu mansabdin ani qo'parmoq kerak.
Yuzin nomasidek qora aylabon,
Qalamdek boshin dag‘i yormoq kerak.Kulliyotdagi qit’alarda ularning g ‘oyasini ifodalovchi sarlavhalar qo‘yilgan Mumtoz she’rshunoslik mezonlariga ko‘ra, qit’ada taxallus qo‘llanilishi shart bo'lmagan. Lekin Navoiyning ayrim qit’alarida, xususan, hajmi 7 bayt va undan ortiqbo‘lgan qit’alarda shoir taxallusi keltirilgan. Masalan, “G'aroyib us-sig‘ar”dan 7-raqam ostida o‘rin olgan va “Qanoat naqshining ifshosi-yu naqshbandiya tariqining adosi” deb sarlavha qo‘yilgan qit’a 11 baytdan iborat bo‘lib, uning so‘nggi baytida quyidagicha taxallus keltirilgan:
Bu ohang ila bo‘lg ‘asen naqshband,
Navoiy, agar yetsa navbat sanga.
Navoiy qit’alarida taxallus ba’zan birinchi baytda keltirilganligini ham kuzatish mumkin:E y Navoiy, olam ahlida tama’siz yo'q kishi,
H a r kishida bu sifat yo'qtur, anga bo‘lg‘ay sharaf.
Sen agar tarki tama’ qilsang, ulug‘ ishdur bukim,
Olam ahli barcha bo‘lg‘ay bir taraf, sen bir taraf.
(“Badoyi’ ul-vasat”, 43-qit’a)
Qit’alar ba’zan aa, bb, dd tarzida ham qofiyalanishi mumkin.“Xazoyin ul-maoniy”ga kiritilgan 210 qit’adan 6 tasi aynan shutarzda qofiyalangan. (“G ‘aroyib us-sig‘ar”dagi 41-qit’a; “Badoyi’ ul-vasat”dagi 3-, 18-, 52-qit’alar, “Favoyid ul-kibar”dagi42-, 44-qit’alar). Adabiyotshunoslikda ularni qit’adan ko‘ra masnaviy deb atash to‘g ‘riroq, degan fikr bildirilgan (Y .Is’hoqov).“Badoyi’ ul-vasat”dagi 18-qit’aning qofiyalanishi quyidagicha:
Biyik himmatlik elga arzi hoi et, a
Zam iri nurposh eldin savol et. a
K i bor abri bahori gavharafshort, b
Choqin ham olam ahlig'a zarafshon. b
182-“Фунун ул балоға” асарида адабий тур ва жанрларга доир қарашлар.
Шайх Аhмад Тарозийнинг "Фунуну-л-балога" /"Ба- \ логат илмлари”/ асари муцаддимадан ташqари беш цисмдан иборат булиб, биринчи цисм Шарq шеъриятйда, хусусан, XV аср узбек адабиётида истеъмолда булган шеър турлари /жанрлари/нш .г илмий таърифига багиш- ланган. Шайх Азhмад бу уринда шоирларнинг ижодий тажрибасидан келиб чи^иб, шеърнинг ун турини тан олади hамда ана шу ун турига. таъриф беришни, уларни мисоллар билан изоhлашни уз олдига вазифа qилиб *;уяди. "Билгилким, мажмуи шуаро истилоhинда шеърнинг аqсоми /qисмлари/, ул ким муътабардур, ун навъ келибдур: цасида, газал, qитъа, рубоий, маснавий, таржеъ, мусаммат, мустазод, мутаввал, фард".Шайх Аhмад фикрича, Оллоh Таолло мадди, Пайгам- бар васфи, чорёрлар ва азиз-авлиёлар таърифи ёки бошqа турдаги мадhлар ва hажвла'р шеърнинг х.амма турида qаламга олинчши мумкин. Бундай шеърлар мазмунига qараб шундай тасниф qилинади: “Бу ун навъ шеърким, ,зикр qилдук, hар цайсида агар Тенгри азза ва жаллага hамд этсалар, они тавhид дерлар. Ва агар Мухаммад Мустафо аланхис-салом вас-саломнн васф кнлсалар, |наът дерлар... Агар Тенфн hазратпнда тазарруъ килсалар, му ноле от укурлар. Ва хулофойи рошидинни таъриф qилсалар, манок иб ва манабат дерлар. Агар салотин ё умаро ё вузарони'угсалар*, мадh ва мадhат ва тамаддуh укурлар. Ва агар улган кишини зикр к;илсалар, марсия дерлар. Агар кимарсани нафрин** qилсалар, hажв ва мазаммат дерлар. Ва агар hазл qилсалар, мутойиба дерлар".

183-“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidagi qasida janri badiiyati

Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidagi navbatdagi janr qasidadir.Qasida arabcha “maqsad”, “niyat” ma’nolarini bildirib, biror tarixiy shaxs yoki voqeaga bag‘ishlab yoziladigan katta hajmli she’r turi hisoblanadi. Qasidalar hajman 12 baytdan bir necha yuz baytgacha bo‘lishi mumkin.Qasida g ‘azal singari a-a, Ь-a, d-a, e-a ... tarzida qofiyalanadi.Ayrim hollarda masnaviy singari qofiyalanishi ham mumkin.Qasida tuzilishiga ko‘ra 2 xil bo'ladi:1. Qasidai tom (to‘liq qasida) - bunda qasida to‘rt qismdan tarkib topadi:a) nasib - lirik kirish (tabiat tasviri);
b) gurizgoh - nasib bilan madhni bog‘lovchi, 4-5 baytdan
tashkil topuvchi qism;
s) madh - asosiy qism;
d) qasd - mamduh (madh etilayotgan shaxs)ga niyat va istaklar bildirilagan qism.
2. Qasidai mujarrada (chala qasida) - bunda faqat madh keltiriladi.Qasidalar mavzusiga ko‘ra vasf, madh, hajv, marsiya,munojot va falsafiy qasidalarga bo‘linadi. Turkiy adabiyotdagi ilk qasida “Devonu lug ‘otit turk”da “qo‘nug‘” shaklida uchraydi.Alisher Navoiyning mazkur kulliyotga kirgan qasidasi “Hiloliya” bo‘lib, uchinchi devon “Badoyi’ ul-vasat”dan o‘rin olgan.Qasida tuzilishiga ko'ra to‘liq, mavzusiga ko‘ra esa madh qasida hisoblanadi. Hajman 91 baytdan iborat. Qasida 1469-yilning 4-aprelida ramazon hayiti kuni yozib tugallangan va Husayn Boyqaroning taxtga chiqishi munosabati bilan o'tkazilgan marosimda shohga vtaqdim etilgan. Qasidaning “Hiloliya” deb atalishiga sabab, shoir Husayn Boyqaroning taxtga o‘tirishini yangi chiqqan oy - hilolga qiyos qiladi.Qasidaning kattagina, ya’ni uchdan ikki qismi kirish - nasibva gurizgohdan tashkil topgan. “Hiloliya” quyidagi bayt bilan boshlanadi:Chun nihon qildi turunji mehr raxshon tal’atin,Oshkor etti falak bir tavqi g ‘abg‘ab hay’atin.Qasidadagi nasib va gurizgoh muayyan syujet asosiga qurilgan. Unga ko‘ra, shoir oydin oqshomlardan birida osmonga sayr qilib, u yerda yetti qavat falakda joylashgan sayyoralar - Oy,Utorud, Zuhra, Quyosh, Mirrix, Mushtariy, Zuhalni uchratadi.Ularning har biri shohning taxtga o‘tirish marosimiga hozirlik ko'rayotgan edilar. Navoiy kotiblar homiysi Utorud huzuriga borganda, Utorud unga Husayn Boyqaro madhiga bag'ishlangan she’rini o‘qib beradi. Uning matla’si quyidagicha edi:
Ey, sening qoshing qilib zohir yangi oy xijlatin,
V-ey, yuzung sharmanda aylab iydi akbar tal’atin
Qasidaning so‘nggi to'rt bayti qasd (xotima)ni o‘z ichiga olib, shoir Husayn Boyqaroga niyat bildiradi: unga saodatli va uzoq umr tilaydi, yangi oy va hayit bayrami uning ikki qulluq qiluvchisi bo'lishiga umid bildiradi. Qasida janrga xos aa-ba-da...tarzidagi qofiyalanish tizimiga ega, lekin ba’zi o‘rinlar, xususan Utorud, shoir, ma’shuqa va Husayn Boyqaro tilidan matla’lari keltirilgan baytlar aa shaklida qofiyalangan, bu jihat bevosita Navoiyning turkiy tildagi qasida janriga kiritgan yangiligidir

184-“Фунун ул балоға” асарида “ақсом уш шеър” (шеър қисмлари)га доир қарашлаp

/1 /... Ал-фаннул-аввал фи аqсоми аш-шеър
Билгилким, мажму-и шуаро истилоhинда шеърнинг аqсоми, улким муътабардур, унi навъ келибтур: qасида, газал, qитъа, рубоий, маснавий, таржеъ,мусаммат, мустазод, мутаввал, форд. Бу ун навъ шеърким, зикр qилдуrlар агар Тенгри азза ва жаллага hамд айтсалар, они тавhид дерлар. Ва агар Мухаммад Мустафо алайhис-сал вас-саломни васф наът дерлар.. Агар «Тенгриhазратинда тазарруъ qилсалар; муножот уqурлар. Ва хулофойи рошиддинни таъриф qилсалар, маноqиб ва манqабат ва тамаддun уpурлар. Ва агар улган кишини зикр qилсалар, марсия дерлар. Агар кимарсанй нафрин qилсалар, hажв ва мазаммат дерлар. Ва агар hазл qилсалар, мутойиба дерларМатлаъда бир санъате булур, они бароат-и истизуюл дерлар. Анингтек булурким, мусаннифлар нусхасининг аввалинда бир неча лафз келтурурларким, ул алфоз дал ил и мутлаедур маqсудgа. Яъни андин маълум булурким, бир нусха qайси фандадур, нетокким бу китобнинг аввалинда келибтур ва шоир hам qасидани ё манзум qиссани маqсудgа айтур булса, матлаъда лафзе истеъмол qилурким, арз ва муродй маълум булур, нетокким мисоли маликуш-шуаро ва афзалул-уламо Фирдавсий Рустам Сузуэобни ултурган qиссанинг аввалинда айтур-оайт Агар тундбоди барояд зи ганж,Ба хок афганад норасида туранжРубоий. Рубоий турт мисраъ булур. Аввалги ва иккинчи ва туртинчи мисраида qофия келтурурлар. Ва учинчи мисраи ихтиёрдур. Агар »;qофия келтурсалар рубоийи мусарраъ дерлар. Фасл. Нусханинг ибтидосин, агар наср булсун ё назм, фотща уqурлар. Ва интиhосин хотима. Ва аввалиндин огози достонгача дебоча дерларким, ул тавhид ва муножот ва наът ва маноqиб ва мадh ва сабаби таълиф булгай. Ва шеърнинг ибтидоси матлаъ ва охирин маqтаъ дерлар. Ва байтнинг аввалги жузвин садр уqурлар ва охир жузвин ажз ва зарб.Ва qофия ва миераънинг уртасин ашв дерлар. В?, аввалги миераънинг охирин аруз дерлар. Ва сунгги миераънинг /4 6 / аввалин ибтидо.Ал-нрвъи аввал фи баен-ил-1{асида. qасиданинг аqaлли йигирма етти булур ё|андин уксукрак ва аксари муайян эрмас. Дар неча едфия даст берса айтурлар. Ва hар не маqсуд булса баёнга ! келтурурлар. Мисоли бу тариqадур — hусни матлаъ:

185-“Фунун ул балоға” асарида илми арузга доир қарашлар.

Шайх Азhмад томонидан аруз базфлари сонини 40 ga етказиш, бунинг кайси бирлари арузнинг узига хос асосий базфлар, qайси базфлар зиqофлардан ясалган базузлар, кайси бирлари баhрларнинг узаро кушилганидан ясалган баhрлар, hар базфдан юзага келган шуъбаларни аниqлаб бериш билан аруз |илми сохасида жуда катта ижодкорлик курсатган. Чунки !унгача оу масалалар билан hеч ким бу цадар нозиклик билан шугулланиб, базфлар сонини 40 gа етказмаган! эди. Улар qуйидагича номланган:"Фи асмои-бузqур: мутаqориб, мутадорик, hазаж, рамал, ражаз, вофир, комил, сацил, муqорин, мувофиq,тавил, жазил, фарид, мазид, мутарокиб, мутадовил, муталойим, мутанофир, жадид, мадид, музргг, басит, музореъ, мушокил, саhиh, сариh, хадиф, мужаннас, ажиб, Fapn6, мунтахаб, муqтазаб,, муzhар, музмор, мунсариж, мундариж, сареъ, бадеъ, qариб, салиб".Алишер Навоийнинг аруз hаqидаги "Мезону-л-авзон" асари тахминан 1492-1493 йилларда, яъни Шайх Аhмад асаридан 55 йил кейин яратилган. Унда Навоий арузнинг hажаз, ражаз, рамал, мунсарих, музореъ, муqтазаб, мужтасс, сареъ, жадид, царио, хафиф, мушокил, мутаqориб, мутадорик, комил, вофир, тавил, мадид, басит деб номланган ва Шайх Азhмад асарида хам шарзушнган 19 базуж hаqида суз юритган ва маъдумот берган. Бир суз билан айтганда, Шайх Азhмад аруз вазни базфлари, улардан тугилган вазнлар шарhида билимдонлик билан, катта меhнат qилиш бглан бирга улуг жасорат, фанга фидойилик hам курсатган. Навоийнинг "Мезону-л- авзон" асарида hаммаси булиб ' 120 ; атрофида вазн изоhланган булса, Шайх Азhмад "Фукуну-л-бал6га"да 336 ta вазнга тухтаган ва уларнинг hар биттасини аниq мисоллар билан тушунтириб берган.

186-Мумтоз поэтикада istiora san'ati (nazariy ma’lumot va misollar bilan)

ISTIORA (arab. — qarzga olish) , metafora — badiiy tasvir vositasi, koʻchim. Istiora 2 narsa oʻrtasidagi oʻxshashlikka asoslanadi. U oʻxshatilgan va oʻxshagan unsurlardangina tashkil to-padi. Mas, sarv qomat, ohu koʻz. I. da sher, yoʻlbars va b. See, jasoratli hayvonlarga xos ayrim xususiyatlar, oq, qora sifatlaridagi yaxshilik, yomonlik maʼnolari insonlarning ayrim xislatlarini taʼkidlab koʻrsatish uchun koʻchiriladi (sher yurak, oq koʻngil, qora qalb va h. k.).
Istiora badiiy asarlarda aks etayotgan narsa, voqea, hodisalarning aniq, ravshan gavdalanib turishida, obrazlar tavsiflarining yorqin berilishida, asar joziba kuchining oshishida nihoyatda muhim oʻrin tutadi. Istioraning 2 turi mavjud:
1) ochiq istiora. Mac, Mening qoʻlim yetmagan yulduz, Tushlarimda seni koʻrgayman (A. Oripov). Bunda sevimli yor — maʼshuqa «yulduz»ga oʻxshatilgan. Oʻxshagan tushirib qoldirilgan, oʻrniga oʻxshatilgani berilgan;
2) yopiq istiora. Mac, Qolgan soʻzlar tutqizmadi oʻz baridan (F. Fylom). Bunda «soʻzlar» odamga oʻxshatilgan. Oʻxshatilgan tushirib qoldirilgan va oʻxshagan berilgan.
Hojiboni shab chu shodurvoni savdo afganand,
Jilva dar xayli butoni mohsiymo afganand.
(M a zm u n i: Tun hojib - pardadorlari qora chodirlarini tushirgan paytda Oy yuzli sanamlar xayliga jilva - nur tushi- radilar). Bu baytdagi har bir istiora bir necha ma’noni ifoda etadi. “Tun hojiblari” istiorasi qo‘riqchi farishtalar ma’nosini anglata- di. “Savdo” so‘zi qoralik ma’nosidan tashqari, “muhabbat, shay- dolik, tayyorgarlik, faol harakat” m a’nolarini ham ifodalaydi.

187-Мумтоз поэтикада tarkibband janrini poetikasi

Tarkibband “biriktirib bog'lamoq” ma’nosini bildirib, qofiyalanish tizimi va hajmiga ko'ra tarji’bandga yaqin turadi. Faqat undan farqli o'laroq, tarkibbandda har bandning maqta’si o‘zaro qofiyalanuvchi va bir-birini takrorlamaydigan mustaqil baytlardan iborat bo'Iadi. Alisher Navoiyning tarkibbandi marsiya yo'nalishida bo'lib, ustozi va do‘sti Sayyid Hasan Ardasher xotirasiga bag'ishlangan. Tarkibbandda shoirning aziz insonidan ayrilishi tufayli vujudga kelgan qalb og'riqlari, dardli hissiyotlari, alam-u iztiroblari bayon qilinadi. Shoir, ayniqsa, Sayyid Hasan Ardasher vafot etgan vaqtda Hirotdan uzoqda bo'lganligi, u bilan vidolasha olmaganligidan cheksiz iztirob chekadi. Mazkur tarkibband “Navodir ush-shabob” devonidan o‘rin olgan bo'lib, hajman 56 baytdan iborat va u quyidagi band bilan boshlanadi:Dahr bog‘iki jafo shoriidur har chamani,Juz vafo ahlig'a sonchilmadi aning tikani.Kimdakim dog‘i vafo ko'rsa shahid aylamasa,Lolasining ne uchun qong‘a bo‘yalmish kafani.
Bahri urfon duri Sayyid Hasan ulkim aflok,
Yetti durji aro bir ko‘rmadi andoq duri pok.
Tarkibband ramal bahrining ramali musammani maxbuni mahzuf vaznida (ruknlari va taqti’i: foilotun failotun failotun failun - V - - / V V - - / V V - - / V V - ) yozilgan.
188-“Фунун ул балоға” асарида қофия назариясига доир қарашлар
Shеърнинг асли qофия. Ва qофиясиз шеър мумкин эрмас. Магар бир тарифа шеър булурким, они hарора дерлар, анда цофия булмас. Ва зурафо байтни хаймага нисбат qилибтурлар ва qофияни стунга. Яъни стун бирла барпойдур. Ва цофия фанида уламо куп ихтилоф qилибтурлар. Ва баъзи hарфи равийни ялгуз ва баъзи сунгги миерани тамом qофия санарлар ва баъзи байтнинг охир жузвин,Араб уламосининг жумз^ури цофияни беш qисм илибтурлар. Аввал — мутавотир. Иккинчиси мутародиф. Учинчи = мутарокиб. Туртинчи — мутадорик. Бешинчи б/ — мутаковис. Ва Ажам фузалосининг мавqури уч qисм зиёда qилибтурлар. Аввал — мутасови. Иккинчи — мутарожиh. Учинчи — мутазойид.

189-“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidagi masnaviy janrining poetik xususiyatlari (yaratilish tarixi, adresati)

“Xazoyin ul-maoniy”dan o ‘rin olgan bitta m asnaviyham Sayyid Hasan Ardasher nomi bilan bog‘liq. M a ’lumki,masnaviy arabcha “ikkilik” ma’nosini bildirib, har bandi ikkimisradan tarkib topuvchi va a-a, b-b, d-d... tarzida qofiyalanuvchi she’r turidir. Navoiy o‘zining “Sab’ai sayyor” dostonidabu janrni alohida tavsiflab, uni “vase” ’ - keng maydon debataydi:Masnaviykim , burun dedim oni,So‘zda keldi vase’ maydoni.Mumtoz adabiyotimiz tarixida yaratilgan masnaviylarnishartli ravishda ikki turga ajratish mumkin:1 ) lirik m asnaviy (shoirning lirik kechinmalari, histuyg‘ulari ifoda etiladigan she’r shakli);2 ) epik masnaviy yoki doston (syujet asosiga quriladigankatta hajmli asar).“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidan o‘rin olgan masnaviylirik masnaviy bo‘lib, “G'aroyib us-sig‘ar” devoniga kiritilgan. Masnaviy she’riy maktub tarzida yozilgan va hajman148 baytdan iborat. Navoiyshunoslikda ushbu masnaviytarjimai hoi xususiyatiga egaligidan “Hasbi hoi” , nomajanriga mansubligidan “Navoiyning Sayyid Hasanga she’riymaktubi” deb ham yuritiladi. Masnaviyda Alloh hamdi vaPayg‘ambar na’tidan so‘ng Sayyid Hasan Ardasher shaxsigata’rif-u tahsinlar aytiladi, uning fazl-u kamoloti, vafodorligiva saxovati madh etiladi:Vafo anga pesha, saxo anga fan,Vafovu saxo koni Sayyid Hasan.Keyingi baytlarda shoir maktub yozishdan asosiy maqsadini bayon qilib, uning boshiga musofirlik - Vatan tarkitushganligini ma’lum qiladi va ushbu safarning sabablarisifatida Xurosonda ijod qilish uchun imkoniyatning yo'qli“Xazoyin ul-maoniy”dan o ‘rin olgan bitta m asnaviyham Sayyid Hasan Ardasher nomi bilan bog‘liq. M a ’lumki,masnaviy arabcha “ikkilik” ma’nosini bildirib, har bandi ikkimisradan tarkib topuvchi va a-a, b-b, d-d... tarzida qofiyalanuvchi she’r turidir. Navoiy o‘zining “Sab’ai sayyor”dostonidabu janrni alohida tavsiflab, uni “vase” ’ - keng maydon debataydi:Masnaviykim , burun dedim oni,So‘zda keldi vase’ maydoni.Mumtoz adabiyotimiz tarixida yaratilgan masnaviylarni shartli ravishda ikki turga ajratish mumkin:
1 ) lirik m asnaviy (shoirning lirik kechinmalari, histuyg‘ulari ifoda etiladigan she’r shakli);
2 ) epik masnaviy yoki doston (syujet asosiga quriladigankatta hajmli asar).“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotidan o‘rin olgan masnaviylirik masnaviy bo‘lib, “G'aroyib us-sig‘ar” devoniga kiritilgan. Masnaviy she’riy maktub tarzida yozilgan va hajman148 baytdan iborat.Navoiyshunoslikda ushbu masnaviy tarjimai hoi xususiyatiga egaligidan “Hasbi hoi” , noma janriga mansubligidan “Navoiyning Sayyid Hasanga she’riymaktubi” deb ham yuritiladi. Masnaviyda Alloh hamdi vaPayg‘ambar na’tidan so‘ng Sayyid Hasan Ardasher shaxsiga ta’rif-u tahsinlar aytiladi, uning fazl-u kamoloti, vafodorligiva saxovati madh etiladi:
Vafo anga pesha, saxo anga fan,
Vafovu saxo koni Sayyid Hasan.
Keyingi baytlarda shoir maktub yozishdan asosiy maqsadini bayon qilib, uning boshiga musofirlik - Vatan tarkitushganligini ma’lum qiladi va ushbu safarning sabablarisifatida Xurosonda ijod qilish uchun imkoniyatning yo'qli

190- Baytni tahlil qiling (mavzu va g'oyasi, murakkab so'zlar lug'ati, she'riy san'atlar, umumiy ma'no-mazmuni):

Yetmasa gardi rahing ko'hli bo'lib Ruhulloh
Ojiz aylar chog'i xuffosh a'mosig'a davo.
(Hamd g’azal. Navoiy) Yo’ling changi yetmasa, Ruhulloh (Iso Masih) bo’lib ko’rshapalak ko’rligiga davo payti ojiz aylaydi.) Barcha kuch-qudrat faqat ollohgagina tegishli. Biz ojiz bandalar esa doim uning qudrati va zoti qarshisida zaif va bo’ysunuvchimiz.

Download 2,2 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: