Ў збекистон р еспубликаси о лий ва ўрта махсус таълим вазирлиги том он и д ан олий ўқув ю ртлари

рувчанлик дейилади.
Ўтга чидамлилик. Қурилиш ашёлари ёнаётганда ва ўт манбаи 
йўқотилгандан сўнг ҳам ёнаверадиган ашёларга (ёғоч, қамиш, жун) 
ёнувчи ашёлар
деб аталади. Айрим ёнувчи ашёлар (смола, битум, 
мум ва ҳ.к.) алангаланишдан аввал юмшайди ва эрийди.
Ўт таъсирида қийин аланга олувчи, тутайдиган ёки ёнмай кўмир- 
га айланувчи, ўт манбаи йўқотилганда алангаланмай сўниб қола- 
диган ашёлар 
қийин ёнувчи ашёлар
деб аталади. Масалан, органо­
минерал ашёлардан арболит, фибролит, цемент қириндили плита 
шулар жумласидандир.
Ёнмайдиган ашёлар
ўт таъсирида алангаланмайди, тутамайди, 
кўмир ҳолатига ҳам ўтмайди. Бундай ашёларга табиий анорганик 
ашёлар: ғишт, черепица, бетонлар киради. Ёнмайдиган ашёлар ўз 
навбатида иссикдикка ва юқори ҳароратга чидамли ашёларга бўли- 
нади. Ашёнинг қизил чўғ ҳолатига келтирувчи \ароратда узоқ вақт 
сақлаганда ўз мустаҳкамлигини йўқотмаслиги ёки оз миқдорда 
ўзгариши унинг 
иссиққа чидамлилиги
деб аталади. Агар ашё 1580°С 
дан юқори ҳарорат таъсирида узоқ вақт қолганда эримаса ва де- 
формацияланмаса, 
ўт таъсир этмайдиган аш ё
деб аталади. Маса­
лан, шамот, динас. Баъзи ашёларнинг эриш ҳарорати 2.5-жадвадда 
берилган.
35

---

Баъзи ашёларнинг эриш ҳарорати
2.5-жадва>1
Ашёлар
Эриш ҳарорати, °С
Вольфрам
3390
Корунд
1850-1920
Тальк
1 8 5 0-1920
Шамот ғишт
1580-1750
Оддий ғишт
1150-1300
Бўр
1800
Алюмин
658
Битум
3 0 -1 1 0
Совуққа чидамлилик хоссаси, асосан, темир ва полимер ашё- 
ларига тегишли. Муҳит ҳарорати пасайиши билан айрим ашёлар­
нинг букилувчанлиги, қайишқокутиги ва ишлатилишига оид хос­
салари ўзгаради. Ашёларнинг совуққа чидамлилигини аникдаш учун 
эгилувчан томони кертиб қўйилган намунага эгувчан зарб бериб, 
ундаги ҳосил бўлаётган деформация кўрсаткичи ва бузилиш ҳола- 
ти кузатилади. Ашёлар эгилувчан ёки қайишқоқ ҳолатдан мўрт 
ҳолатга ўтиш вақтидаги ҳарорат уларнинг совуққа чидамилилиги- 
ни ифодалайди. Ашёнинг совуқ ҳароратда мўрт бўлиб бузилиши 
совуққа чидамлиликнинг акси — мўрт синиш деб аталади. Совуқ 
таъсирида ашё хоссаларининг ўзгариши унинг кимёвий таркиби- 
га, тузилишига, ишлатилиш жараёнида хоссаларининг ўзгариши- 
га ва кучланиш вақтидаги деформация кўрсаткичларига боғлиқ. Со- 
вуқҳарорат айниқса, пардозбоп ва конструкцимбоп полимер ашё­
ларнинг хоссаларига сезиларли таъсир этади.
Очиқ муҳит таъсиридаги полимер ашёлар (нур ўтказувчи енгил 
томбоп пластиклар, полиэтилен пардалар ва қувурлар, поливи­
нилхлорид пардозбоп буюмлар ва ҳ.к.) 10°С дан паст ҳароратда 
букилувчанликдан мўртликка ўта бошлайди, кейин ишлатишга 
яроқсиз бўлиб қолади. Ҳаво ва бино конструкциялари бўйлаб тар- 
қаладиган овоз тўлқинлари қувватини пасайтирувчи ва бир қис- 
мини қайтара олиш хоссасига эга бўлган қурилиш ашёлари акс