Web tеxnologiyalari yordamida qidiruv tizimidan olingan ma'lumotlarni Web saxifa sifatida tayyorlash

Web tеxnologiyalari yordamida qidiruv tizimidan olingan ma'lumotlarni Web saxifa sifatida tayyorlash

 Xar bir foydalanuvchi WEB-sahifa yaratish uchun o’zining dasturini tanlaydi. By MS Front Page yoki Macromedia Dream Weaver, masalan, bloknotdan foydalanadi. Matn muxarrirlaridan uncha katta bulmagan sahifalar yaratishda foydalanish mumkin, chunki ularning kamchiliklari juda ko’pdir: loyihalar qo’llab-kuvvatlanmaydi, matn «podsvetka»si yuk, umuman ,ishlash juda noqulay. MS Front Pagening asosiy kamchiligi HTML-kodning kattaligi (ortikchasi ko’p), shuning uchun sahifa katta bo’ladi va yuklanish tezligiga ta`sir qiladi. Sahifachalar kiyshik chikadi, shuning uchun sifatli WEB-sahifa yaratish uchun paketlardan foydalanish tavsiya etiladi.  Macromedia Dream Weaver kompaniyasi WEB-saytlar yaratuvchi dasturlar ishlab chikarish buyicha lider va bu soxada yangiliklar yaratuvchi kompaniya hisoblanadi. Bu kompaniyaning  HTML-muxarriri oxirgi versiyasi – WYSIWYG –muxarrirlari kategoriyasiga kiruvchi Dream Weaver 3 bo’lib, bu paket juda ko’p  afzalliklarga ega: qulay interfeys, funktciyalar nastroykasi, katta loyihalarni qo’llab kuvvatlash (va Shock Wave texnologiyalarni) , FTP orqali fayllarni olish imkoniyati, SSI ni qo’llash va boshqalar.

Bu dasturda ishlash uchun HTMLni to’liq bilish shart emas.

Lekin Dream Weaverdan WYSIWYG texnologiyasini kullovchi boshqa muxarrirlar ancha oldinda, birinchi navbatda juda toza HTML-kod bilan. Keyingi muxarrir –HOME SITE 4sahifalarni kulda yaratish uchun, ya`ni HTML bilimdonlari uchun. Siz HTML-kod ustidan to’liq nazorat qilasiz va sahifangizni manna shu 3brauzer (MSIE, NN, Opera)da optimallashtishingiz mumkin. HOME SITE 2asosiy rejimdan iborat: Edit va Design.Design rejimi – WYSIWYG( HTML-kod chikaruvchi) muxarririga uxshash bo’lib, agar begona HTML-kod yuklasangiz, HOME SITE uni o’ziga moslashtirib o’zgartiradi. Edit rejimi sahifacha ustidan to’liq nazorat qilish imkonini beradi. Bunda siz hamma narsa , har bir teganing vazifasini o’zgartirishingiz mumkin. (bunda siz sahifaning har qanday brauzerida ham bir xil kurinadi).

Rasm 5.2   HOME SITE 4.0

HOME SITEning yana bir ajralib turuvchi hususiyati shundaki, bu uning Dream Weaver bilan «skleyka»si. HOME SITEda «Dream Weaver» tugmasi bo’lib, shuningdek uning standart paketiga Kira oladi. Dream Weaver ham (HTML kodni tuzatish uchun muxarrir sifatida) HOME SITEga ulanish imkoniga ega. HTML-muxarrirlarining oxirgilaridan bo’lib, EVR soft 1^st Page 2000^2 hisoblanadi.

 Muxarrirda bir necha rejimlar: Normal, Easy, Advanced Expert va Hardcore bo’lib, siz o’zingizga mosini tanlab, keyinchalik esa yuqori darajalisiga o’tishingiz mumkin.Yana bir hususiyat – Java Script va DHTMLda katta skriplar kollektciyasining mavjudligi.

                           Grafik muxarrir.

Grafikani yaratish va optimallashtirish – murakkab va injik ishdir. WEB-sahifalarni grafikadan foydalanmagan holda ham yaratish mumkin. Bunda shriftlar, skriptlar va stillar jadvali (CSS) yordamida yaratiladi va bu ham chiroyli bo’ladi. Lekin hujjatning oxirgi ko’rinishi bir necha turli xil omillardan bog’liq bo’ladi, bularga: brauzer oynasining kengligi, brauzerning oldindan tayyorlanganligi , nom iva rangi kiradi. Bundan tashqarihamma skriptlar va stillar ham hamma brauzerlarga to’g’ri kelavermaydi.Agar grafika qo’llangan bulsa, sahifadan foydalanuvchi uni qanday qilingan bulsa , huddi shunday kuradi.

WEB-grafika bilan ishlashning asosiy murakkabligi shundaki, ko’p xollarda Internet kanallarining o’tkazuvchanlik kobiliyati past va sizning oldingizda grafik faylni qanday qilib kichikrok xajmli, lekin yaxshi sifatli qilish, uni optimallashtirishda qanday dasturlar va usullardan foydalanish muammolari paydo bo’ladi.

Vektorli varastrli grafik muxarrirlar rasmlarni qayta ishlashda kuchli asbob hisoblanadi. Bu muxarrirlarni kurib chiqishdan oldin vektorli va rastrli rasmlar orasidagi farkni ajratish lozim.Rastrli grafika setka (rastr) ko’rinishida bo’lib,uning yacheykalari piksellar deb ataladi. Rastrli rasmdagi har bir piksel aniq joy va ranga ega bo’lib, har qanday ob`ekt buyalgan piksellar to’plami ko’rinishida ifodalanadi. Bush uni anglatadiki, foydalanuvchi rastrli rasmlar bilan ishlayotganida u aniq bir ob`ekt ustida emas, balki uni tashkil etuvchi piksellar guruxi ustida ishlaydi.

Vektorli rasmlar vektorlar deb ataluvchi matematik figuralar asosida shakllanadi va rasm ko’rinishida vektorlar parametrlari bilan aniqlanadi.Boshqacha qilib aytganda, vektorli grafika koordinatalari ,rangi va boshqa parametrlari bo’lgan egri chiziqlar va biror rang bilan tuldirilgan yopik soxalardan iborat. Bu soxalarning chegaralari ham egri bo’ladi. Vektorli rasmlar saqlanadigan fayllarda egri chiziqlarning parametrlari va koordinatalari bo’ladi. Vektorli rasmlarni qayta ishlash natijasi asbobning imkoniyatidan bog’liq emas, shuning uchun siz uning parametrlarini (ulcham, rang, shakl va b.) o’zgartirsangiz ham sifatiga ta`sir kilmaydi. Vektorli grafika mayda shrift ulchamli  tcifrli ob`ektlar yaratishda yoki logotiplar yaratishda (ular uchun chegaralanmagan masshtablashtirishda ham konturlar aniqligi salanishi muhim).

Grafik muxarrirlar 2 ga bulinadi:rastrli va vektorli. Endi ulardan mashxurlarini kurib chikamiz. Rastrli grafik muxarrirlari.

Microsoft Paint. Microsoftning operatcion sistemasi standart postavkasiga kiruvchi oddiy muxarrir.Unda oddiy funktciya (kistochka, kalam, uchirgich va b.) Lar to’plami bo’lib, ular orqali har xil rasmlar chizish mumkin. Afsuski, grafikani qayta ishlashda undan foydalanib bulmaydi.

 Adobe Photoshop – bugungi kunda rastrli grafikani qayta ishlovchi eng kuchli paket.Turli xil filtrlar va effektlar to’plamidan iborat kompleks bo’lib, rastrli rassmlarni modifikatciya qilishning ko’p sonli imkoniyatlariga ega.Bundan tashqari mustakil ishlab chikaruvchilar instrumentlariga ulanish imkoniyati mavjud. Paket quyidagilarni , masalan, zararlangan rasmlarni qayta tiklash, tasavvurimizdagi turli xil fantastik kollajlarni yaratish vositalarini taklif qiladi.Umuman bu paket xakikatdan ham yuqori potentcialga ega. 5.5 versiyasidan boshlab, paketga Adobe Image Ready (P.5.6) dasturi kiritildi. Bu dastur WEBdagi grafikalarni qayta ishlash buyicha katta imkoniyatlarga ega.(rasmlarni optimallashtirish, animatciyalangan gifni yaratish , rasmlarni mayda bulaklarga «kirkish» va b.)

 Adobe Photoshop yaratuvchilari – faqat texnik mukammallikni emas, balki ijod mustakilligini ham taklif qiladi.

PhotoPaint-Core 1 Draw paketi grafik muxarrirlardan biri bo’lib, rastrli grafikani qayta ishlash buyicha Adobe Photoshop bilan rakobatlasha oladi. Bunda grafikani qayta ishlash uchun muhim bo’lgan turli xil filtrlar, teksturalar instrumentlari mavjud. Ishlashdagi qulaylik, interfeys va filtrlarni qo’yish tezligida fark qiladi.

Painter – muxarrir chizishning real instrumentlari: grafit, mel,moy va b. ni emulyatciya qilish imkoniyatini beradi WEB-sahifa yoki fonli rasmlarni surat ko’rinishida ishlab chiqishda qulaydir. Bu dasturdan foydalangan paytda o’zingizni huddi xakikiy rassomday sezasiz.Yana bir qancha muxarrirlar (Microsoft Photo Editor, Microsoft Photo DRAW) mavjud bo’lib, ular oddiy topshiriqlarni bajarish imkonini beradi.

   Vektorli grafika muxarrirlari.

Adobe Illustrator – vektorli grafikani yaratish ,qayta ishlash va taxrir qilish imkonini beruvchi paketdir. U Adobe Photoshop muxarriri bilan teng kuchga ega bo’lib; bir xil interfeysga ega, turli filtr va effektlarni ulaydi, turli grafik formatlar, xatto cdr (Corel Draw) va swf (Flash)ni tushunadi.

Corel Draw  – vektorli grafikani qayta ishlovchi paketdir. Paket o’zining kuchiga karab, grafik muxarrirlar Adobe Photoshop va Adobe Illustratordan kolishmaydi. Vektorli grafikani qayta ishlash bilan bir katorda rastrli grafikani ham qayta ishlovchi (PhotoPaint) , rasmlarni trassirovkachi, shriftlar muxarriri , teksturalarni tayyorlash va shtrix kodlarni yaratish, shuningdek juda katta rasmlar kollektciyasi (Corel Gallery) mavjud.

Adobe Streamline – Adobe firmasining yana bir mahsuloti bo’lib, rastrli grafikani vektorliga aylantirishga muljallangan. Bu uncha katta bulmagan, lekin foydali va kuchli mahsulot. Asosan, WEB-sahifani vektorli grafika yordamida yaratayotgan bulsangiz, masalan, Flash texnologiyasida, foydali bo’ladi.

Elеktron jadval yordamida chiziqli optimallash masalasini amalga oshirish(simplеks mеtodi).


EXCEL 5.0 programmasi MICROSOFT OFFISE paketiga kiradi.U WINDOWS operatsion qobig’i boshqaruvida elektron jadvallarni tayyorlash va qayta ishlashda ishlatiladi. EXCEL xujjatlari, ya’ni qayta ishlash ob’ektlari bo’lib ixtiyoriy nomli ,.XLS kengaytmali fayl xisoblanadi.Bunday fayl ishchi kitob deb ataladi.

Хar bir XLS fayliga 1 dan 255 tagacha elektron jadvallar joylashtirish mumkin, ularning har biri ishchi varaq deb ataladi. Ishchi varaq va xujjat bir ma’noda ishlatiladi.

Elektron jadval kompyuter xotirasida joylashgan 1 dan 16384 gacha raqamlangan satrlardan va lotin xarflari A,B,..., Z,AA ,AB,... deb raqamlangan 256 ta ustundan iborat.Ustun va satrlar kesishish joyida yacheyka (katak) joylashgan. Ixtiyoriy katakka boshlangich

qiymatlar son yoki matn shuningdek ixtiyoriy axborotni xisoblash uchun formula kiritish mumkin.Ustun kengligini va satr balandligini o’zgartirish mumkin. EXCELni kompyuterga o’rnatishda,o’z talabi va shaxsiy kompyuter quvvatidan kelib chiqib foydalanuvchi o’rnatishning bir yoki bir nechta variantlarni tanlashi mumkin, bular minimal, tanlanma,standart,to’la.

1. 1. EXCEL dasturini ishga tushirish va tugatish tartibi.
EXCEL belgisi MICROSOFT OFFISE panelida bo’ladi,belgi ustiga qo’yilib ,chap tugma 2marta tez bosiladi.

Dasturni yopish uchun quyidagi usullarning biridan foydalaniladi:

1) Sistema menyusi belgisiga ikki marta bosiladi,

2) Sistema menyusi ochilib undan buyrug’i tanlanadi,

3) ALT- F4 klavishi bosiladi,

4) CTRL+ESC klavishlari bosilib muloqot oynasi chaqiriladi, undan yopilayotgan oyna nomi yozilgan satr ajratiladi va tugmasi bosiladi.

Elеktron jadval yordamida chiziqli optimallash masalasini amalga oshirish(simplеks mеtodi).

Elеktron jadvallar  inson xayotining xar xil soxasida uchraydigan, xisoblash va iktisodiy masalalarni еchishda, jumladan, bеrilganlarni tеz o’zgartirib turuvchi masalalarni tеzkor ravishda qayta ishlab chikishda,masalan, bank xujjatlari bilan ishlash kabi kеng ko’lamli masalalarni еchishda qo’llaniladigan o’ta quvvatli vosita xisoblanadi.

  Xisoblash elеktron  jadvalining  dastlabki   dasturi   1979 yili  Visicals (Visiblencalculators-kurinib  turuvchi  kalkulyator) nomi bilan Software Arts firmasida yaratilgan.Bu dastur Apple II  kompyutеri  uchun ishlab  chikilgan  va  ko’p  jixatdan  uning bozorda ommabobligi aniqlangan. 1981 yili IBM PS kompyutеri paydo bulishi bilan bu  tipdagi  kompyu-tеrlar  uchun  elеktron  jadvallar  ishlab  chiqila boshlandi. Visicals va Supercals dasturlarining yangi ko’rinishlari paydo bo’ldi, shu bilan  birgalikda  Microsoft - Multiplan firmasining birinchi amaliy dasturi paydo bo’ldi va u elеktron jadvallar yangi avlodining yorqin yulduziga aylandi.

  Xisoblashlar natijalarini  ko’rgazmaliroq  tasvirlash uchun joylashtiril-gan grafik rеjimlarining paydo bo’lishi bu elеktron jadval rivojlanishi-ning navbatdagi qadami bo’ldi. 1983 yil LOTUS firmasining 1-2-3 pakеtlari chiqib, kutilgandan xam ziyodrok muvaffakiyatga erishdi. Ammo 1997  yil Microsoft firmasi tomonidan EXCEL dasturi taqdim etildi, u xozirgi kunda xam o’z sinfidagi eng kuvvatli dastur xisobla-nadi. Bu dastur ixtiyoriy axborotni  (matnlar,sonlar,sanalarni ) qayta ishlab chiqish va saqlash imkonini bеribgina qolmasdan, balki qilgan ishingiz natijasini bеzash, ko’rgazmalirok  ko’rsatish va chop etish imkoniyatini bеradi. Bunda Win Word dasturidagi taxrirlash vositalar-dan foydalanish  mumkin. EXCELning ommaviy imkoniyatlarini o’zlashtirish qiyin emas,ammo dasturning murakkabligi va imkoniyatlarining juda kеngligi sababli ,  ular  bilan  tanishish uzoq  davom  etishi mumkin,binobarin,aynan ish jarayonida uning yangi-yangi imkoniyatlarini ko’rish mumkin.  EXCEL bugungi kunda mashxur elеktron dasturlash jadvallaridan biridir.  Undan ishbilarmonlar,  o’qimishli kishilar,xisobchilar va jurnalistlar foydalanadilar.  U yordamida  turli  xildagi ro’yxatlar, kataloglar, jadvallar,  moliyaviy  va  statik otchyotlar, jamoa fikrini xisobga olish biznеs korxonalarni rеjalashtirish,  ilmiy ekspеrimеntlar natijasini ishlab chikish, prеzеntatsion matеriallar tayyorlash mumkin. Xullas, ЕXSЕL qo’lay elеktron jadvaldir.

  Jadvallarni jixozlash  turli  xil bo’ladi,  formatlashda bеrilgan imkoniyatlar xuddi yaxshi tеkst protsеssordеk,  shriftlarni uzgartirish mum-kin,  rasm chizishni, qatorlar ajratishni, qatorli yoki aloxida yachеykalardagi tеkstni rang bilan ko’pincha agar sizda rangli printеr bulsa,  ramkali va chiziqli    ,  oblastlarni ranglash,  bеrilgan jadvallarda grafik va diagramalar ko’rish,  jadvallarda kartinkalar qo’ya bilish  va  xokazolarni bajarish  mumkin. Shuni aytish lozimki,  bu dastur xaddan tashkari kuchli,imkoniyatlari juda kup, kupincha oxirgi vеrsiyalar (5.0 va 7.0 WINDOWS 95 uchun)mikеsida bеrilgan.  Biz, albatta o’zimizga kеrakli bo’lgan tushunchalarni ko’rib chiqamiz, shuningdеk, uning ishlash printsipini xam, boshqa qolgan juda kup ma'lumotlarni kеrakli vaktda biz kеngaytirilgan xolatdagi EXCEL sistеmasidan qidirishimiz mumkin. EXSEL 5.0 programmasi MICROSOFT OFFISE pakеtiga kiradi.U WINDOWS opеratsion kobigi boshqaruvida elеktron jadvallarni tayyorlash va qayta  ishlashda  ishlatiladi.  EXSEL  xujjatlari ,ya'ni  qayta  ishlash  ob'еktlari bo’lib ixtiyoriy nomli ,.XLS kеngaytmalifayl xisoblanadi.Bunday fayl ishchi kitob dеb ataladi.

  Xar bir .XLS  fayliga  1 dan 255 tagacha elеktron jadvallar joylashtirish mumkin ,ularning har biri ishchi varaq dеb ataladi.

Ishchi varaq va xujjat bir ma'noda ishlatiladi.

  Elеktron jadval kompyutеr xotirasida joylashgan 1 dan 16384 gacha rakamlangan satrlardan va lotin xarflari A,B,..., Z,AA ,AB,... dеb ra-qamlangan 256 ta ustundan iborat. Ustun va satrlar kеsishish joyida yachеyka (katak) joylashgan.Ixtiyoriy katakka boshlangich qiymatlar son yoki matn shuningdеk  ixtiyoriy axborotni xisoblash uchun formula kiritish mumkin.Ustun kеngligini va satr balandligini uzgartirish mumkin.  EXSELni  kompyutеrga  urnatishda,uz talabi va shaxsiy kompyutеr kuvvatidan kеlib chikib foydalanuvchi urnatishning bir yoki bir nеchta variantlarni tanlashi mumkin, bo’lar minimal, tanlanma,standart,to’la.

Agar EXCEL oynasini yopish vaqtida foydalanuvchi xujjatga o’zgartirish kiritish va uni faylda saqlamagani ma’lum bo’lsa, ekranga muloqot oyna chiqadi.Shundan keyin o’zgarishni faylda saqlash (yes ),saqlamaslik (no-),yoki ishni davom ettirish (cancel-
) mumkin.

1.2. Fayl-xujjatlarni (kitoblarni) yaratish,chaqairish va saqlash tartibi.

Agar EXCEL buyruq satri argumentsiz (yangi fayl ismi ko’rsatilmay) ishga tushirilgan bo’lsa,programma so’zsiz yangi xujjatni shartli Nomi bilan yaratishni taklif kiladi.Shundan keyin xujjat to’la yoki qisman tayyorlangach uni diskda Fayl\Sozranit kak...buyruqlari yordamida ixtiyoriy nomli. XLS kengaytmali fayl ko’rinishida saqlash mumkin.Agar shu mavjud faylda davom ettiriladigan bo’lsa,Fayl/Otkrыt buyruqlari yordamida olib boriladi. Bunda standart muloqot oyna paydo bo’ladi,unda kerakli fayl nomi yoziladi. Agar yangi xujjat yaratilmoqchi bo’lsa Fayl\Novыy buyruqlari tanlanadi. EXCEL KNIGA1 yoki KNIGA2 va hokazo deb nomlangan bo’sh jadvalni taklif qiladi. EXCEL ruscha versiyasining umumiy ko’rinishi 1-rasmda ko’rsatilgan, ko’pchilik ochilgan landshaftlar nazarimizda WINDOWS WORD ni chiziqli instrumentlar va menyusini eslatadi. Ammo keskin ajratadigan belgilar xam mavjud .

Standartnaya va formatirovaniye kabi panel instrumentlarida WINWORD va WRITE da bo’lmagan formula qatori joylashgan.

Asosiy farq, shundaki EXCEL ning ishchi maydoni toza qog’ozni emas, balki bo’sh jadval namoyon qiladi, biz esa siz bilan bu jadvalini to’ldirishimiz kerak. Хaqiqatdan xam ishchi kitobni tasvirlaydigan , 1 ta emas 16 ta jadval joylashgan. Ishchi maydonining pastida, liftning chap gorizontal qaismida siz qatlam qatorni ko’rasiz. Kerakli vaqtda kitobimizni varaqlashimiz mumkin. Kim klaviaturadan foydalanishga qiynalsa,Ctrl-PgUr,Ctrl-RdDn tugmalarini (orqaga va oldinga varaqlaydi) bosishi mumkin. Agar kitobning 16 varag’i kamlik chi qatorini ko’shishga imkoniyatingiz bor.EXCEL ko’p oynali programmadir.Ya’ni bir vaktda bir nechta xujjatni ochish mumkin.

Elektron jadvallar bilan ishlashga mo'ljallangan programmalarga Microsoft Excel, Lotus, Quattro Pro, Supercalc kiradi. Shulardan eng keng tarqalgani Office guruhiga taalluqli Excel jadval prosessoridir. Excel Windows bosh menyusidan

Симплекс усули биринчи бўлиб америкалик олим Д. Данциг томонидан 1949 йили таклиф этилиб, кейинчалик 1956 йилда Данциг, Форд, Фулкерон ва бошқалар томонидан тўла ривожлантирилди. Лекин, 1939 йилда рус математиги Л.В. Канторович ва унинг шогирдлари асос солган ечувчи кўпайтувчилар усули Симплекс усулидан кўп фарқ қилмайди. “Симплекс” сўзи n -ўлчовли фазодаги n + 1 та учга эга бўлган оддий қавариқ кўп ёқлини ифодалайди. Симплекс бу

кўринишдаги тенгсизликларнинг ечимлари соҳасидир. Симплекс усули ёрдамида чизиқли программалашнинг кўпгина масалаларини ечиш мумкин. Бу усул ёрдамида чекли қадамларда оптимал ечимларини топиш мумкин. Ҳар бир қадамда шундай мумкин бўлган ечимларни топиш керакки, мақсадли функциянинг қиймати олдинги қадамдаги қийматидан (миқдоридан) катта (кичик) бўлсин. Бу жараён мақсад функцияси оптимал (максимум ёки минимум) ечимга эга бўлгунча давом эттирилади. Симплекс усулини тушинтириш учун қуйидаги кўринишдаги масалани кўриб чиқайлик.

Симплекс усули ёрдамида чизиқли программалашнинг кўпгина масалаларини ечиш мумкин. Бу усул ёрдамида чекли қадамларда оптимал ечимларини топиш мумкин. Ҳар бир қадамда шундай мумкин бўлган ечимларни топиш керакки, мақсадли функциянинг қиймати олдинги қадамдаги қийматидан (миқдоридан) катта (кичик) бўлсин. Бу жараён мақсад функцияси оптимал (максимум ёки минимум) ечимга эга бўлгунча давом эттирилади. Симплекс усулини тушинтириш учун қуйидаги кўринишдаги масалани кўриб чиқайлик

Tarjimon dastur yordamida mutaxassislikka oid mavzu matnini tarjima qilish

Tarjimon dasturlari haqida umumiy tushuncha.

Tarjimon dasturlar - bu matnlarni bir tildan ikkinchi tilga komp'yuter yordamida tarjima qilish, orfografik xatolarni aniqlash hamda matnni tahrir qilish imkoniyatini beradi.

Avtomatik tarjima vositalaridan foydalanish.

Avtomatik tarjima dastur vositalarini shartli ravishda ikkita asosiy toifaga bilish mumkin. Birinchi toifa kompyuter lug’atlaridan iborat. Kompyuter lug’atlarining vazifasi oddiy lu’atlar vazifasi bilan bir xil: noma'lum siz mazmunini anglatadi. Kompyuter lug’atlarining afzalligi kerakli siz mazmunini avtomatik izlash va topishning qulayligi va tezligida kirinadi. Avtomatik lug’at, odatda, siz tarjimasini berilgan klavishlar kombinasiyasini bosish orqali sizlarni tarjima qilish imkonini beradi. Lug’at nafaqat sizlar, balki tipik siz birikmalarini sham izida jamlashi mumkin.

Ikkinchi toifaga to’liqmatnni avtomatik tarzda tarjima qilishga imkon beruvchi dasturlar kiradi. Ular bir tildagi (xatosiz tuzilgan) matnni qabul qilib, boshqa tildagi matnni beradi. Ish jarayonida dastur qamrovli lug’atlar, grammatik qoidalar majmui va dastur nuqtai nazaridagi eng sifatli tarjimani ta'minlovchi boshqa omillardan foydalanadi.

Ushbu vositalardan foydalangan holda dasturlar boshlang’ich matndagi gaplarning grammatik tarkibini tashlil qiladi, so’zlar orasidagi aloqani topadi va jumlaning boshqa tildagi to’g’ri tarjimasini qurishga intiladi. Gap qancha qisqa bilsa, tarjima shuncha to’g’ri chiqishiga imkon yaratiladi. Uzun gaplar va murakkab grammatik gap qurilishlarida tarjima sistemasi yaxshi natijaga olib kelmasligi mumkin.

Hozirda dunyoda ingliz tilidan boshqa tilga va boshqa tildan ingliz tiliga avtomatik tarjima qiluvchi dasturlar keng qo’llanilyapti. Bu ingliz tilining xalqaro muloqot borasida yetakchi rol

o’ynayotganligi bilan izoshlanadi. Ingliz tili o’rganish uchun ancha qulay va sodda, lekin uning soddaligi avtomatik tarjima sistemalari uchun kutilmaganda qo’shimcha qiyinchiliklar tug’diradi.

Hamma gap shundaki, ingliz tilidagi bir xil yozilgan so’zlar ko’pincha nutqning turli qismlariga tegishli biladi. Bu gapning grammatik tashlilini qiyinlashtiradi va avtomatik tarjimadagi qo’pol xatolarning yuzaga kelishiga olib keladi.

Biz kundalik faoliyatda tarjima programmalarining ko’p turlarini uchratishimiz mumkin.

Hozirgi vaqtda Rossiyada ham, shu jumladan respublikamizda ham quyidagi vositalar keng qo'llanilmoqda:

- STYLUS (PROMT firmasi mahsuloti) - elektron tarjimoni;

- PROPIS (AGAMA firmasi mahsuloti) - elektron lug'ati;

- ORFO, KONTEKST (INFORMATIK firmasi mahsuloti va LINGVO (BIT firmasi mahsuloti) - orfografik xatolarni aniqlovchi vositalar.

Lekin biz quyidagi eng ko’p tarqalgan va tanilgan Stylus dasturlariga to’xtaymiz.

Rus tilidan ingliz tiliga va ingliz tilidan rus tiliga avtomatik tarjima qilish sistemalaridan Socrat va Stylus kabi dasturlar keng tarqalgan. Stylus, shubshasiz, tarjimada yana ham yuqori sifat va o’zgaruvchanlikni ta'minlaydi. Stylus dasturining so’nggi versiyasi iz nomini o’zgartirdi va u endi Promt deb ataldi.

Promt dasturi universal, shu bilan birga ixtisoslashgan lug’atlardan iborat boy tarkiblarni iz ichiga olib, ulardan foydalanishni boshqaruvchi vositalarni iz ichiga oladi. Bironta ham lug’atga kirmagan so’zla tarjimasini mustaqil ravishda aniqlab, iste'mol lug’atida saqlaydi. Bundan tashqari, Promt dasturi xususiy ismlar va tarjima qilish talab etilmaydigan boshqa sizlar,masalan, qisqartma so’ zlar bilan ishlash qoidalarini ko’rsatish imkonini ham beradi.

Socrat - tarjimon dasturi

Mazkur dastur yordamida faylda joylashgan yoki bevosita kiritilgan matnlarni tarjima qilish mumkin, buning uchun SOCRAT menyusi bo’limlaridan foydalaniladi. Mazkur dastur menyusi bo’limlaridan mohiyati jihatidan WINDOWS ning amaliy dasturlari menyusiga deyarli o’xshash. Farqlanish perevod va clovari bo’limlarida mavjud bo’lib

Socrat dasturining umumiy ko’rinishi.

Bu yerda tarjima qilish uchun lug’atlar majmuasi berilgan, undan tarjima qilish usuli tanlanadi. Menyu quyisida joylashgan uskunalar paneli yordamida zaruriy vazifalar tez va o’ng’ay amalgam oshirilishi mumkin.

Socrat dasturining ma’lumot paneli

Vid bo’limidagi informatsionnaya panel mazkur panelni darchaning pastki qismda hosil qiladi.

Ma’lumot paneli tarkibiga uchta qo’yilma kiradi va ular “sichqoncha” ning o’ng tugmasini bosish orqali chiqariladi. Ishlatiluvchi lug’atlar tarjima qilishda foydalanishimiz mumkin bo`lgan va kompyuter xotirasidagi mavjud lug`atlar ro`yxatini keltiradi.

Tanish bo`lmagan so`zlar qo`yilmasi mavjud lug`atlarda aniqlanmagan noma`lum so`zlar ro`yxatini beradi. Bu so`zlarni tarjima qilmasdan zaxirada saqlash uchun zarezervirovanniye slova qo`yilmasiga o`tqazildi.

Zarezervirovanniye slova qo’yilmasida tarjima qilinishi zarur bo’lmagan (masalan WINDOWS) so’zlar ro’yxati saqlanadi.

Hujjatni tarjima qilish

1. 
   Fayl menyusida ochish bandini tanlang. Tarjima uchun hujjat turli xil formatlarda berilishi mumkin va ular kompyuter uchun qulay formatlarda o’tkaziladi .
   
2. 
   Ochish muloqotli darchaning matnlar sohasidan kerakli faylni tanlab oling va Ochish tugmasini bosing.
   
3. 
   Konvertirovat fayl muloqotli darchasida tarjima qilish yo’nalishi aniqlanadi va boshlang’ich matn ekranda hosil bo’ladi.
   
4. 
   Hujjat tarjima qilish uchun tayyor. Perevod bo’limidan , Ves tekst bandi faollashtirilgandan so’ng ekranda o’ng darchada boshlang’ich hujjat chap darchada esa uning tarjimasi bo’ladi.
   
5. 
   Fayl bo’limida saxranit bandi orqali tarjima biror nom ostida saqlab qo’yiladi. Natijada tarjima qilingan hujjat kerakli formatda hosil bo’ladi va uni biror matn muharririda qayta ishlash mumkin
   

Yuqorida keltirilgan yordamchi dasturlardan tashqari foydalanuvchining shaxsiy bloknotini tashkil qilish, tadbirkorlarning vaqtini to’g’ri taqsimlashga yordam beruvchi, ma’ruzalar uchun slaydlar hosil qiluvchi, musiqa eshitish dasturlari mavjud. Har bir foydalanuvchi o’z oldiga qo’ygan vazifalardan kelib chiqib, bu dasturlar bilan alohida tanishib chiqishi mumkin.
Stylus – tarjimon dasturi

Mazkur tarjimon dastur yordamida faylda joylashgan yoki bevosita kiritilgan matnlarni tarjima qilish mumkin, buning uchun Stylus menyusi bo`limlaridan foydalaniladi.

Mazkur dastur menyusi bo`limlari mohiyati jihatdan Windowsning amaliy dasturi menyusiga deyali o`xshash. Farqlanish Перевод va Словари bo`limlarida mavjud bo`lib, bu bu yerda tarjima qilish uchun lig`atlar majmuasi berilgan, undan tarjima qilish usuli tanlanadi.

Menyu quyisida joylashgan uskunalar paneli yordamida zaruriy vazifalar tez va o`ng`ay amalga oshirish mumkin.

Stylus dasturining ma’lumot paneli

Вид bo`limidagi Информационная панель asosiy panel, Tarjima paneli Formatlash panelini darchaning pastki qismda hosil qiladi.

Ma’lumot paneli tarkibiga uchta qo`yilma kiradi va ular “sichqoncha” ning o`ng tugmasini bosish orqali chiqariladi.

Используемые словари (Ishlatiluvchi lug`atlar) tarjima qilishda foydalanishimiz mumkin bo`lgan va kompyuter xotirasidagi mavjud lug`atlar ro`yxatini keltiradi.

Незнакомые слова qo`yilmasi mavjud lug`atlarda aniqlanmagan noma’lum so`zlar ro`yxatini beradi. Bu so`zlarni tarjima qilmasdan zahirada saqlash uchun

Зарезерованные слова qo`yilmasiga o`tkaziladi. Bu qo`yilmada tarjima qilinishi zarur bo`lmagan (masalan, Windows) so`zl;ar ro`yxati saqlandi.

Hujjatni tarjima qilish.

1. Файл menyusining Открыть bandi tanlanadi. Tarjima uchun hujjat turli xil formatlarda berilishi mumkin va kompyuter uchun qulay formatlarga o`tkaziladi.

2. Открыть muloqatli darjasining matnlar sohasidan kerakli faylni tanlab olib Открыть tugmasi bosiladi.

3. Конвентировать файл Открыть muloqatli darjasida tarjima qilish yo`nalishi aniqlanadi va boshlang`ich matn ekranda hosil bo`ladi.

4. Hujjat tarjima qilish uchun tayyor bo`lgacha Перевод bo`limidan Весь текст bandi faollashtiriladi. So`ng ekranning o`ng darchasida boshlang`ich hujjat, chap darchada esa uning tarjimasi hosil bo`ladi.

5. Файл bo`limida Сохранить bandi orqali tarjima biror nom ostida saqlab qo`yiladi. Natijada tarjiam qilingan hujjat kerakli formatda hosil bo`ladi va uni birbor matn muharririda qayta ishlash mumkin. Bundan tashqari foydalanuvchining shaxsiy blaknotini tashkil qilish, tadbirkorlarning vaqtini to`g`ri taqsimlashda yordam beruvchi, ma’ruzalar uchun slaydlar hosil qiluvchi, musiqa eshitish dasturlari mavjud.

Masofali ta'lim imkoniyatlari, afzalliklari va elеktron darsliklar bilan tanishish.

Xozirgi kunda kompyuter va axborot texnologiyalari jadal suratlar bilan yangilanib, rivojlanish bilan birga kundalik turmushimizning asosiga aylanib qolmoqda. Jumladan, fan va texnikada, ishlab-chiqarish, bank tizimi va matlubot, radio-televidenie, maishiy xizmat ko’rsatish, savdo-sotiq, xuquqni muhofaza qilish organlari, meditsina va boshqa barcha sohalarda kompyuterlar shu soha xodimlari uchun asosiy ish quroli-vositasi bwlib qolmoqda. Ayniqsa İnternetning paydo bo’lishi bu o’zgarishlar ichida alohida wrin tutadi.

İnternet multimedia malumotlarni, axborotlarni uzoq masofalarga uzatish va qabul qilish vositasidir. Dunyoning bir chekkasida yuz bergan hodisalar haqidagi yangiliklar, malumotlar İnternet vositasida boshqa mamlakatlarga oniy lahzalarda etib boradi. Xuddi shu imkoniyatlarga kwra İnternet sayyoramizda siyosiy-iqtisodiy, moliyaviy, talim va boshqa sohalarda xalqoro hamkorlik aloqalarini jadallashtirishga bebaho hissa qwshmoqda.

Shularni hisobga olgan holda, bu sohadagi muammolarni zamonaviy kompyuter va kommunikatsiya imkoniyatlaridan foydalangan holda ijobiy hal qilish mumkin.

Oliy Majlisning IX sessiyasida «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» qabul qilinib, unda Prezidentimiz İ. A. Karimov qator vazifalarni belgilab berdilar. Bu vazifalarga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini o’z vaqtida ishlab chiqish va joriy etishni taminlash hamda talim muassalarining moddiy-texnik bazasini yangi o’quv adabiyotlari, zamonaviy jixozlar va jumladan, kompyuter texnikasi bilan taminlashni keltirish mumkin. Bu dasturda talim jarayoniga o’quv-uslubiy majmualar hamda didaktik va axborot texnologiyalarini joriy etish muammosi qwyilgan. Shuningdek umumiy wrta talimning yangicha tizimi va mazmunini shakllantirish uchun talim berishning ilg’or pedagogik texnologiyalarini yaratish asosiy vazifalar qatorida keltirilgan.

«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» da talim tizimidagi muammolar to’g’risida alohida twxtalib, o’quv jarayonining moddiy-texnika bazasi etarli darajada emasligi va sifatli o’quv- uslubiy, ilmiy adabiyotlar hamda zamonaviy texnologiyalarga asoslangan qo’llanmalarning etarli emasligi kwrsatilib wtilgan.

Shu munosabat bilan barcha o’quv muassasalarida, oliy o’quv yurtlarida o’quv tizimini yangidan isloh qilish, zamonaviy texnologiyalar asosida ishlab chiqish va ularni amaliyotga keng jalb qilish, rivojlangan mamlakatlar o’quv tizimidagi yangiliklar va yutuqlarni o’rganish va ularni o’zimizda tadbiq etish maqsadga muvofiqdir.


Masofaviy talim va ularning o’quv jarayonida qo’llanish sabablari
Talim tizimida o’quv jarayonini yangidan isloh qilish, yangi informatsion texnologiyalarga asoslangan o’qitish usullarini ishlab chiqish, ularni keng joriy qilish bugunning talabidir. Bunda masofaviy talim tizimini joriy qilish maqsadga muvofiqdir.

90 yillarning boshlarida İnternetning keng ommalashishi, ayniqsa WWW (World Wide Web-Butun dunyo wrgimchaklari twri) tizimining joriy etilishi talim tizimiga yangi «masofaviy talim» yo’nalishini olib kirdi.

Masofaviy talim (MT) - bu informatsion va kommunikatsion texnologiyalar - Elektron pochta, İnternet, video konferentsiya, audio, video malumotlar va multimedia o’quv qo’llanmalariga asoslangan uzoqdan turib o’qitish, o’rgatish usulidir. Masofaviy talimda talabadan doimiy faoliyat – interaktiv o’qitish talab etiladi. Bu esa mutaxassisning bilimi va qobiliyatini sifat xarakteristikasini oshiradi.

MTning texnologiya elementlari hatto 20 yillardan beri kwrib kelinadi. Bunga Rossiya tajribasidan misol qilib general A. M. Shanyavskiy nomidagi Moskva Xalq Universiteti, Naxotka shahridagi Morexodnaya maktablarini olish mumkin. Bu erda V. P. Chernov 1987 yili masofaviy o’qitishni joriy etgan.

MT ning xozirgi talim jarayonidagi wrni
MT - sirtqi talimning o’z rivojlanish yo’lidagi yangi kommunikatsion va informatsion texnologiyalarga tayangan, hamma formalari qonunlashtirilgan o’qitishni amalga oshirishdir. Shuning uchun MT formasi «XXI asr talimi» deb hisoblanmoqda.

Keyingi paytlarda MT ning ijobiyligi isbotlangan. Bu borada birinchilik uchun AQShning NTU- Milliy Texnologiya Universiteti va OU - Buyuk Britaniyaning ochiq Universitetlari kurashmoqda. Aslida hozirgi paytda MT va o’qitish muassasalari soni ularning klassifikatsiyasini keltirish uchun etarlidir. Tahlillar shuni kwrsatadiki, ular davlat va nodavlat guruhlariga bwlinib, o’zlarining o’qitish xizmatini mamlakatlarning talim bozorlarida harakatga keltirmoqdalar va aksincha. Biroq, bunday ko’rinishdagi o’qitishlar kwpincha gumanitar yo’nalishdagi o’qitishlarni o’z ichiga qamrab olmoqda. MT sistemasining korporativ sistemasi alohida sinf bwlib, tashkilotlar va ishlab chiqarish xodimlarining malakasini oshirishga va qayta tayyorlash uchun mwljallangandir.

AQShning NTU Milliy Texnologiya Universiteti, OU - Buyuk Britaniyaning ochiq Universiteti, CNED - Frantsiya milliy masofaviy talim markazi, Angliyaning etakchi Universitetlari, Evroosiyo masofadan o’qitish halqoro assotsiatsiyasi, Rossiya informatsion texnologiyalar instituti, Rossiya sistemali integratsiya instituti, o’qitishni informatsiyalash instituti, Rossiya o’qitish akademiyasi labaratoriyasi va instituti, MDU, Moskva Energetika Universiteti, YuNESKO va BMT ning İnformatsion Texnologiyalar İnstitutining Rossiyada faoliyat ko’rsatish bo’limi, Masofadan o’qitish federal markazi, Masofadan o’qitishning informatsion analitik taminoti markazi va boshqalar shular jumlasidandir.

Hozirgi kunda butun dunyoda ommaviy tus olgan İnternet yuzdan ziyod mamlakatlarning millonlab kompyuter tarmoqlarini birlashtirgan. IDC malumotlariga kwra İnternet axborot resurslaridan foydalanuvchilar soni joriy wn yillikda yiliga ikki martadan kwpayib borib, hozirda unga ulangan kompyuterlar soni 300 milliondan oshib ketdi, bundan 25 millioni esa Osiyo qitasiga to’g’ri keladi va İnternet mavjud jahon telefon tarmog’ining yarmini egallamoqda. Bu ko’rsatkichlar misli ko’rilmagan darajada kun, oy sayn kuchayib bormoqda.

Axborot va aloqa texnologiyalaridan davlat va jamiyatni boshqarishda ilgarilab ketgan AQSh ning sobiq Prezidenti B. Klinton 1997 yil fevral oyida «Amerika maktablaridagi har bir sinf va kutubxona 2000 yilgacha jahon axborot tarmog’i İnternetga ulanishga, har bir 12 yashar amerikalik İnternetda ishlay oladigan bo’lishiga erishish» maqsadlarini elon qilgan edi.
MT ni qo’llash usullari
Masofaviy talim tizimini joriy qilishda uchta yo’nalishdagi muammo tug’iladi:


Masofali ta'lim imkoniyatlari, afzalliklari va elеktron darsliklar bilan tanishish.

• Talim vaqti ixtiyoriy, talaba ixtiyoriy vaqtda o’qishi, o’rganishi mumkin;

  
  

• Mashg’ulotlarni auditoriyada o’tishi shart emas;

  
  

• Talabalarga mustaqil shug’ullanishni o’rgatadi;

  
  

• O’qituvchilardan yuqori tayyorgarlikni talab qiladi;

  
  

• Talabalar amaliy va sifatli bilim olishlari mumkin;

  
  

• Talabalarning mustaqil fikrlash va qaror qabul qilish qobiliyati rivojlanadi;

  
  

• Talabalarda texnik qurilmalar bilan, kompyuter, İnternet, elektron pochta tizimlaridan foydalanish ko’nikmasi rivojlanadi;

  
  

• Talimga ketadigan mablag’ arzon. Ayniqsa kam taminlangan oilalardagi iqtidorli yoshlarning bilim olishiga yangi sharoit paydo bwladi;

  
  

• Agar talim olishga vaqti kam bo’lsa yoki yashash joyidan uzoqda bo’lsa, o’zi uchun qulay vaqtda ishdan ajralmagan holda talim olishi mumkin;

  
  

• Talim olish chegara tanlamaydi, yani talabalar boshqa joylarda - viloyatda turib bilim olishi mumkin.

  
  

Shu bilan birga kelajak uchun muammo bwlmagan kamchiliklari ham mavjud:

• Albatta foydalanishda zarur kompyuter va texnika qurollari mavjud bo’lishi;

  
  

• Kerakli texnologiyalardan foydalanishda etarli ko’nikmaga ega bo’lishi;

  
  

• Texnik ko’rsatkichlarga tobe bo’lishi kabilardir.

  
  

Masofaviy talim quyidagi model bo’yicha bajariladi:

1.1-rasm. Masofaviy talim modeli

Bu modelda kwrsatilgan, yuqoridagi uchta bo’limdan bittasi bwlmasa ham masofaviy talim jarayoni bajarilmaydi, albatta uchta bo’lim bo’lishi zarur va murojaat ham kwrsatilgan yo’nalishlar bo’yicha bajarilishi lozim.

MT nafaqat talim sohasida, balki kundalik turmushimizning barcha sohalarida ham qo’llash mumkin va yaxshi natijalarni beradi:

• Bank va moliya sohasida - turli malumot olish, almashish;

  
  

• Huquqni muhofaza qilish organlarida – tezda malumot almashish;

  
  

• Savdo-sotiq sohalarida;

  
  

• Bog’cha-yaslilarda qo’llash;

  
  

• Transport tizimida foydalanish;

  
  

• Harbiy sohalarda qo’llash;

  
  

• Meditsinada hamkorlikda ish olib borishda qo’llash;

  
  

• Kutubxona tizimida foydalanish;

  
  

• Dam olishda va boshqa sohalarda foydalanish imkoniyatlari mavjud.

  
  

1.4. MT ning elementlari va ularning vazifalari
MT ning o’ziga xos elementlari mavjud bwlib, bular instruktor (o’qituvchi), talabalar, kommunikatsiya, o’quv materiallari, qurilmalar hisoblanadi.

Bunda:

• 
  
  İnstruktor, o’qituvchi (tyutor yoki maslahatchi o’qituvchi deb ham ataladi) - Bu maxsus mutaxassis bwlib, o’rgatuvchi hisoblanadi. U tegishli o’quv kursini tayyorlaydi, talabalarga, tinglovchilarga maslahat, savollariga javob beradi, talabalar bilimini nazorat qiladi.
  
• 
  
  Wquv materiali - Tegishli o’quv kursi, o’quv qo’llanma, İnternet, Elektron kutubxona hisoblanadi.
  
• 
  
  Talaba - Bu MT orqali o’z bilimini oshiruvchi, kerakli malumotlarni oluvchi shaxs, Uning o’zi mustaqil shug’ullanadi, savollar bilan murojaat qiladi, berilgan vazifalarni bajaradi, o’z bilimini tekshiradi.
  
• 
  
  Kommunikatsiya - Bu aloqa vositasi bwlib, instruktor bilan talabaning murojaatini bog’lovchi kwprik xisoblanadi. U shuningdek talaba bilan talaba wrtasida ham bog’lovchi vazifasini bajarishi mumkin.
  

Uning tashkil etuvchilari - telefon aloqasi, e-mail, İnternet va boshqa texnik qurilma va vositalar hisoblanadi.

1.2-rasm. Masofaviy talim jarayoni

MT jarayonida quyidagi o’quv malumotlaridan foydalanish mumkin:

• Qo’llanma (umumiy kurs);

  
  

• Audio va video malumotlar;

  
  

• Elektron va multimedia qo’llanmalari;

  
  

• Elektron plakatlar;

  
  

• On-layn kurslari.

  
  

yana bir muhim muammo bu foydalanuvchilarga qancha miqdorda malumot berish mumkinligi bilan bog’liq. Odatda inson organizmi tashqaridan kelayotgan malumotlarga nisbatan moslashishini talab etadi. ED lar bilan ishlashda mashq qilish rejimida yoki kwproq mustaqil ishlash soatlarida foydalanish maqsadga muvofiq. Malumki malumotlarni ortiq darajada qabul qilishni ularning diqqatini jalb qilmaydi. Bu muammolarni sifatini oshirish va bundan tashqari ED da bir qator imkoniyatlar yaratish lozimki, ular yordamida kwpgina parametrlarni o’zgartirish mumkin bwlsin, masalan, ovozni wchirib qwyish, pasaytirish, kwtarish, ranglarni o’zgartirish va hokazo. Shunday qilib, ED larni tadbiq etishda ularning pedogogik tomonlaridan tashqari psixologik, erganologik va gigienik tomonlarini etiborga olgan holda tatbiq etish o’quvchilarni intellektual qobiliyatlarini va ularning bu jarayonda faol ishtirok etishni taminlaydi.

Oddiy darslikdan ED ning afzalligi uning «intellektual» kuchga ega bo’lishi bilan bir qatorda malumotlarni o’z vaqtida va kerakli joyda taqdim etish imkoniyatidadir. Uning intellektual darajada bo’lishi esa o’z navbatida oddiy darslikka nisbatan bir qator afzalliklarni tug’diradi. Masalan, malumotlarni tez izlab topish, mavzularni o’zlashtirish darajasini multimedia va grafika elementlari yordamida amalga oshirish va hokazo. Har bir ED alohida ko’rinishda bo’lishi va malum bir standart talabga javob berishi lozim. ED – kompyuterli o’quv uslubini qo’llashga va fanga oid o’quv materialining har tomonlama samarador o’zlashtirilishiga asoslangan o’quv adabiyoti bwlib, kontseptsiyaga kwra twrt toifaga bwlingan:

1 toifa: o’quv materialini faqat verbal (matn) ko’rinishda taqdim etadigan;

2 toifa: o’quv materialini verbal (matn), ikki o’lchamli grafik shaklida taqdim etadigan;

3 toifa: «multimedia» (multimedia-kwp muhitli) darsligi, yani malumot uch o’lchamli grafik ko’rinishda, ovozli, video, animatsiya va qisman verbal (matn) shaklida taqdim etiladigan multimediali ED;

4 toifa: material ovozli va uch o’lchamli fazoviy ko’rinishda bwlib qolmasdan, taktik (his qiluvchi, seziladigan) hususiyatli malumotlar vositasida bayon qilinib, o’rganiluvchi «ekran olamida» stereo nusxasi tasvirlangan real olamga kirish va undagi obektlarga nisbatan harakatlanish tasavvurini yaratadigan ED.

Barcha toifadagi ED lar o’quv jarayonining samaradorligini oshirishda va talabalarning mustaqil bilim olishlari hamda masofadan o’qitishni tashkil qilish uchun katta imkoniyatlar yaratadi.

ED dan foydalanishdan asosiy maqsad:

• yangi axborot- talim uslubini shakllantirish, zamonaviy axborot-pedogogik, axborot va kompyuter texnologiyalarini qo’llash orqali talim jarayonini samaradorligi sifati va unumdorligini oshirish;

  
  

• uzluksiz talim tizimida zamonaviy o’quv manbalari elektron o’quv darsliklarini keng qo’llash, ularning malum manoda kutubxonalarini tashkil etish, talimning masofadan o’qitish usullarini amalda joriy etish va umumjahon elektron tizimiga kirish.

  
  

ED ga qwyiladigan talablar.

Didaktik talablar:

• ilmiylik, o’zlashtirishning engilligi, muammoni qwyish va har tomonlama asosli tarzda bilim olishlik;

  
  

• o’qitish jarayonida o’quvchining faol va ongli ishtiroki;

  
  

• bilim olishning tizimi va bosqichma-bosqich amalga oshirilishi;

  
  

• talim tizimida bilimni o’zlashtiruvchi, rivojlantiruvchi, mutaxassis-xodim va tarbiyalovchilar vazifalarinining yaxlitligi;

  
  

• o’rganuvchi uchun o’qish mustaqil holda bo’lishligi taminlanishi;

  
  

• o’quv materialini uyg’unligini taminlash;

  
  

• o’quv materialini taqdim etishda tizimli yondoshish

  
  

Foydalanilgan adaiyotlar ro’yxati

1. A.Levin "Samouchitel rabotы na kompyutere", M. 1997.

2. N.V.Makarova "Informatika",  Uchebnik 6-7 klass. S.Peterburg.    1998.

3.V.E.Figurnov "IBM PC dlya polzovatelya" 6-e izdanie,Moskva.1996