Warszawa 2014 Redakcja merytoryczna Alicja Twardowska Aleksandra Kowalik-Burdzy

a) Sonaty

Rozbudowa formy, skomplikowana konstrukcja, różnorodność poszczególnych części, wielość zadań interpretacyjnych sonaty – wszystko to wymaga od ucznia pełnego zaangażowania na każdym etapie pracy. Zadaniem pedagoga jest doskonalenie umiejętności ucznia w zakresie analizowania utworu w oparciu o wiedzę o kompozytorze i jego twórczości oraz o cechach stylu epoki klasycznej. Kolejne kroki to: wyodrębnienie poszczególnych elementów i ustalenie ich roli w konstrukcji formy, wybór środków wykonawczych, pełna znajomość struktury harmonicznej i jej znaczenia dla kształtowania dynamiki i dramaturgii dzieła, ustalenie tempa, wybór brzmienia. W pracy nad sonatą szczególne znaczenie ma wyczulenie ucznia na umiejętność utrzymania stałej pulsacji, prawidłowe łukowanie i frazowanie, na stylową realizację ozdobników i pedalizację oraz przekaz wyrazowy zgodny ze stylem.

Wykonanie całego cyklu sonatowego wymaga zróżnicowania charakteru i brzmienia poszczególnych części, zachowania odpowiednich proporcji tempa oraz odstępów pomiędzy nimi, dobrego opanowania pamięciowego i kondycji psychofizycznej. Szczególne miejsce w pracy nad wykonaniem cyklu sonatowego zajmują wolne części, kształcące umiejętność artystycznej wypowiedzi w wolnym tempie.

Wykonując publicznie jedną lub dwie części sonaty należy zawsze znać całość formy.

Zalecane jest opracowanie sonat z repertuaru wszystkich trzech klasyków wiedeńskich, aby uczeń mógł poznać różnice w rodzaju dźwięku i stylu kompozytorskiego każdego z nich.

8. b) Wariacje

Opracowanie wariacji to kolejna obok sonaty okazja do wykonania całego cyklu. Twórcze opracowania tematu zawarte w poszczególnych wariacjach kształcą gotowość do szybkich zmian charakteru muzyki i elastyczności w użyciu różnorodnych środków wykonawczych. Techniki wariacyjne odnoszące się do wszystkich elementów muzycznych oraz faktury instrumentalnej rozwijają wyobraźnię muzyczną, technikę pianistyczną oraz umiejętność wypowiedzi artystycznej w miniaturze.

Zalecane jest wykonanie minimum jednego cyklu wariacji.

c) Koncerty fortepianowe

Z uwagi na elementy dialogu i rywalizacji solisty i zespołu orkiestrowego, koncerty należą do grupy zadań o najwyższym stopniu trudności. W ciągu całego cyklu kształcenia w szkole II stopnia zalecane jest opanowanie kilku tego typu form muzycznych, jeśli uczeń dysponuje umiejętnościami warsztatu pianistycznego na odpowiednim poziomie. Szczególne znaczenie ma tu umiejętność wspólnego muzykowania solisty z orkiestrą, a w praktyce szkolnej z drugim pianistą grającym partię orkiestry. Niezbędne jest, aby uczeń zapoznał się z partyturą, świetnie znał wszystkie tutti i umiał je grać z wyciągu fortepianowego. Szkoła powinna stworzyć możliwość występu z zespołem orkiestrowym (orkiestrą szkolną, zespołem kameralnym, kwartetem) najzdolniejszym uczniom. Daje to ogromne korzyści w zdobywaniu doświadczenia estradowego, umiejętności współpracy z dyrygentem i członkami orkiestry.

9. 6. Utwory różne

Bogactwo i różnorodność kompozycji powstałych w okresie od XVIII – XXI wieku powinny zajmować poczesne miejsce w sześcioletnim cyklu kształcenia. Materiał tego działu nauczania sprzyja wszechstronnemu rozwojowi wyobraźni muzycznej, uwrażliwia na barwę fortepianu, powiększa skalę środków dynamicznych, pozwala na bardziej ekspresyjną i osobistą wypowiedź.

Reprezentatywne utwory tego okresu umożliwiają poznanie przemian jakie zachodziły w muzyce fortepianowej i doskonalenie gry w różnych stylach: w stylu brillant; w XIX-wiecznej, symfonicznej koncepcji faktury fortepianowej z jej pełnym, orkiestrowym brzmieniem; w impresjonistycznym wyczuleniu na barwę i kolor; w obiektywnym, pełnym nowoczesnej harmonii stylu neoklasycznym oraz w nowym podejściu do roli fortepianu przez kompozytorów muzyki współczesnej.

W repertuarze ucznia powinny znaleźć się utwory o kontrastujących charakterach i zróżnicowanych zadaniach wykonawczo-interpretacyjnych. Szczególnie ważne miejsce powinny zajmować utwory o swobodniejszym operowaniu czasem, kantylenowe, o refleksyjnym charakterze. W klasach niższych korzystne jest opracowanie kilku skontrastowanych, krótkich utworów i miniatur, później - stopniowe przechodzenie do większych form i cykli. Istotnym jest, aby każdy uczeń, obok utworów Fryderyka Chopina, poznał twórczość innych kompozytorów polskich.

Należy umożliwić uczniowi poznanie utworów, dokonując indywidualnego doboru repertuaru o zróżnicowanych środkach stylistycznych:

• 
  lekkie, wymagające biegłości,
  
• 
  eleganckie, pełne gracji,
  
• 
  brawurowe, wirtuozowskie,
  
• 
  z charakterystycznymi rytmami (formy taneczne, w tym tańce polskie i innych narodów),
  
• 
  kantylenowe, liryczne, wokalne.
  

10. 7. Muzyka XX i XXI wieku

Język współczesnych kompozytorów powinien być zrozumiały dla współczesnych wykonawców i słuchaczy. Promocja muzyki współczesnej powinna zajmować obecnie szczególne miejsce w kształtowaniu świadomości artystycznej uczniów. Jej wartość zawsze była i jest odkrywana w zetknięciu z żywą tradycją wykonawczą.

W XX wieku zaszły zasadnicze przemiany w muzyce, w tym także w muzyce fortepianowej. Rozpoczęto poszukiwania nowych sposobów artykulacji i nowych funkcji fortepianu, który z instrumentu harmonicznego staje się instrumentem charakterystycznym lub nawet perkusyjnym; powstało pojęcie fortepianu preparowanego. Pianista nie tylko musi zachować wielką sprawność techniczną, ale również umieć odczytać nowy rodzaj zapisu, przetworzyć wyobrażenia graficzne na muzyczne, często też improwizować lub w pewnych warstwach współtworzyć muzykę i myśleć jakby na sposób kompozytorski.

Naczelnym zadaniem pedagoga jest wzbudzenie zainteresowania ucznia muzyką nową i pomoc w poznaniu najważniejszych kierunków pianistyki XX i XXI wieku oraz nowych technik gry na fortepianie. W wyborze repertuaru dla ucznia należy stopniowo wprowadzać nowe elementy: począwszy od współbrzmień atonalnych i nowego języka muzycznego (punktualizm, dodekafonia, serializm), poprzez zmiany, jakie dokonały się w zapisie nutowym (nowe symbole, muzyka graficzna), aż do aleatoryzmu i zdolności improwizacyjnych oraz quasi teatralnych z zakresu teatru instrumentalnego. Nauczyciel powinien wspólnie z uczniem omówić technikę wykonania oraz skróty graficzne dotyczące sposobów artykulacji dźwięku, wydobywanych z różnych części instrumentu, użycie innych materiałów do wytworzenia dźwięku (pałki, szczotki, kawałki metalu itp.), klastery w wybranych zakresach skali fortepianu, glissanda, efekty pedałowe itp.

Poznanie i wykonywanie nowej muzyki rozwija kreatywność ucznia, pobudza jego potencjał improwizatorski, ukazuje inne obszary brzmieniowe i barwowe fortepianu.

1.